Cmentarz ewangelicki w Bielsku-Białej (ul. Piłsudskiego)

---

Historia

Powstanie cmentarza

W okresie przed powstaniem ewangelickiego cmentarza zlokalizowanego przy dzisiejszej ulicy Piłsudskiego, istniał wcześniej cmentarz, który znajdował się w domenie, gdzie obecnie wznosi się kościół Marcina Lutra, zbudowany w latach 1782-1788. Historia sugeruje, że jego powstanie miało miejsce prawdopodobnie w 1714 roku, co potwierdzają wzmianki z Historii Misji Towarzystwa Jezusowego w Białej. Cmentarz miał charakter katolicko-luterański.

W momencie, gdy w 1782 roku rozpoczęto budowę świątyni pw. Marcina Lutra, podjęto decyzję o zamknięciu starego cmentarza oraz utworzeniu nowego miejsca pochówków. Ostatni pogrzeb na tym terenie odbył się 15 czerwca 1783 roku, a jego ofiarą było czteromiesięczne dziecko, Johann Gottlieb Kremser.

Nowy cmentarz został uroczyście poświęcony 26 czerwca 1783 roku. Zgodnie z dokumentami, nowe miejsce na pochówki wskazano na polecenie namiestnika, Josepha hr. von Brigido. Z początku przeniesienie cmentarza miało odbyć się nieco bliżej Domu Modlitwy, następnie, z uwagi na zbyt małą odległość, zostało przeniesione o kolejne 100 kroków w głąb pola, które nabyto dla gminy.

Pierwszą osobą pochowaną w nowym miejscu była piętnastodniowa dziewczynka, Johanna Protzner, która zmarła na pięć dni przed poświęceniem terenu. Łącznie z nią w dniu poświęcenia spoczął tam też dwunastoletni Johann Gottlieb Miltsche oraz pierwszy dorosły zmarły, 65-letni Johann Thomke.

Niestety, zaledwie krótki okres po tym, cmentarz został zamknięty z powodu skarg katolickich mieszkańców. Ewangelickie pochówki na daną chwilę przeniosły się nad rzeka Niwką. W odpowiedzi na zastrzeżenia parafia wystosowała prośbę do gubernatora Galicji, hr. von Brigido, o otwarcie z powrotem cmentarza, co miało miejsce dopiero w 1789 roku, gdyż nowy właściciel okalających tereny zgodził się na sąsiedztwo cmentarza.

Na informację o tym, że parafia mogła znów grzebać swoich zmarłych bez przeszkód w latach 90-tych XVIII wieku wskazują dokumenty.

Rozbudowy

Na początku cmentarz zajmował obszar 2698 m² (to około 750 sążni kwadratowych). Miasto miał swój plan w 1803 roku, który ukazywał cmentarz w kształcie zbliżonym do prostokąta, obejmujący sektory II, III i IV. Na terenie tym znajdowała się brama oraz ulica Friedhof Weg, gdzie zaczynała się obecna ulica Staszica.

11 maja 1838 roku, parafia zakupuje dodatkowy obszar o powierzchni 13 085 m² (z około 3638 sążni kwadratowych) zwaną Ogrodem Augustiniego, która należała do Magdaleny Kloski. W 1867 roku powiększenie cmentarza o kolejne 2103 m² pozwoliło na jego dalszą eksploatację.

Między innymi powstaje pomysł budowy kostnicy, jednak nigdy nie został zrealizowany. Cmentarz uzyskuje północny trapezowaty kształt na powierzchni 17 886 m², a istotne są także mury z dwiema bramami, które powstały w wyniku przeprowadzanych reform.

Dewastacja w latach 1945-1948

Po zakończeniu II wojny światowej Bielsko-Biała, mimo przynależności do Polski, wciąż miało silne wpływy niemieckie, co pozwoliło, że Polacy stanowili jedynie 1/3 populacji. W momencie, gdy władze komunistyczne rozpoczęły repatriację ludności niemieckiej, podjęto starania do „zatarcia wszelkich śladów niemczyzny”. Efektem tego były masowe niszczenia niemieckich inskrypcji na grobach, co było widoczne już we wrześniu 1945 roku.

W programie sprzątania wzięli udział radni, którzy na sesji wyrażali sprzeciw wobec licznych napisów niemieckich na cmentarzu. W 1946 roku rozpoczęto intensywne zamalowywanie napisów czarną farbą, co wzbudzało kontrowersje ze względu na estetykę.

Największe zniszczenia miały miejsce w 1946 roku, natomiast reporty z 1947 roku przedsięwzięły kolejne kroki, aby „interweniować u odpowiednich władz” w sprawie usunięcia niemieckich napisów. Mieszkańcy, którzy sprzeciwiali się tym działaniom, ożywiali nagrobki poprzez umieszczanie na nich kwiatów i zniczy, co miało na celu podtrzymanie wrażenia, że są odpowiednio pielęgnowane.

W 1948 roku władze podjęły decyzję o możliwej sprzedaży pewnych pomników, aby sfinansować projekty usunięcia napisów. Chociaż jednak część zniszczeń została odpornie odnowiona, to po tym okresie zdewastowano do 75% nagrobków, co niestety pozostaje nieodwracalnym śladem historii tego miejsca.

Położenie i kształt przestrzenny

Cmentarz ewangelicki w Bielsku-Białej umiejscowiony jest w północno-wschodniej części śródmieścia, w historycznym rejonie Biała Krakowska, w obrębie jednostki pomocniczej gminy Biała Wschód, przy ul. Józefa Piłsudskiego 15. Nekropolia została założona na północnych obrzeżach miasta, w dobie, gdy tendencja przenoszenia miejsc pochówku miała miejsce „poza mury”. Jednakże z powodu intensywnej urbanizacji w drugiej połowie XIX wieku oraz na początku XX wieku, cmentarz przekształcił się w tak zwany cmentarz ukryty, otoczony zwartą zabudową miejską ze wszystkich stron. Fragmenty murów są dostrzegalne jedynie od frontu ul. Piłsudskiego.

Na południu cmentarza umiejscowione są dwie bramy – główna wschodnia, istniejąca od 1867 roku, oraz boczna zachodnia, która ma swoje korzenie już w 1783 roku. Początkowo dostęp do cmentarza zapewniała Droga Cmentarna (niem. Friedhof Weg), będąca przedłużeniem dzisiaj ul. Staszica, która prowadzi od oddalonego o ponad 200 metrów kościoła Marcina Lutra. Obecnie alejki prowadzące od obu bram do ul. Piłsudskiego także służą jako dojście do budynków usytuowanych pomiędzy cmentarnymi murami a wspomnianą ulicą.

Nekropolia ma powierzchnię około 17 886 m², a jej kształt jest zbliżony do trapezu prostokątnego. Jest ona podzielona na pięć głównych sektorów. Najstarszym z nich jest sektor II, który przylega do muru zachodniego. Sektory III i IV powstały w centralnej części cmentarza po 1838 roku, podczas gdy sektory I i V zorganizowano w części wschodniej po 1867 roku. Osobny „sektor” stanowią grobowce, które stykają się z murami cmentarza z każdej ze stron.

Obszar nekropolii pokryty jest skromną siatką alejek. Najstarsza z nich biegnie od bramy zachodniej na północ, dzieląc sektor II od III i IV. Równoległa do niej, najszersza aleja, została wytyczona od bramy głównej, wytyczając wschodnią granicę cmentarza sprzed ostatniej rozbudowy. Wzdłuż osi wschód–zachód znajduję się jedynie jedna aleja, nieprzecinająca sektora II, co sprawia, że ten sektor, mimo że najstarszy, wydaje się być sztucznie włączony do symetrycznie podzielonej reszty cmentarza. Szerokie alejki wzdłuż murów pełnią także funkcje reprezentacyjne. Oryginalny układ zieleni zachował się częściowo do dziś – w głównej alei rosną wysokie jesiony, a w alejkach bocznych znajdują się karłowate klony, sadzone naprzeciwko siebie, co odpowiada układowi kwater.

Najsłynniejsi pochowani

W cmentarzu ewangelickim w Bielsku-Białej znajdują się groby wielu wybitnych postaci, których działalność wywarła znaczący wpływ na rozwój regionu. Poniżej przedstawiamy listę najsłynniejszych osób pochowanych na tym cmentarzu:

• Adolf Bartling (1847–1920) – nauczyciel i samorządowiec,
• Adalbert Böhm (1857–1904) – nauczyciel, wykładowca oraz aktywny działacz społeczny,
• Peter Michal Bohúň (1822–1878) – znany malarz,
• Hermann Fritsche (1846–1924) – teolog, publicysta i działacz w sferze społecznej i religijnej,
• Adolf Gasch (1840–1915) – ziemianin, hodowca ryb, twórca dwóch odmian karpi,
• Oskar Gülcher (1823–1891) – przemysłowiec oraz działacz społeczny,
• Adolf Gültler (1851–1911) – przemysłowiec,
• Carl Hentschel (1839–1894) – zaangażowany działacz społeczny,
• Carl Hess (1823–1891) – przemysłowiec,
• Jakob Hönel (1810–1885) – teolog i działacz religijny,
• Robert König (1834–1895) – społecznik i działacz,
• Rudolf Lukas (1846–1923) – przemysłowiec, burmistrz Białej w latach 1898–1909,
• Johann Mizia (1754–1801) – działacz religijny, pierwszy pastor parafii Marcina Lutra,
• Friedrich Piesch (1837–1898) – kupiec, samorządowiec oraz działacz społeczny,
• Kuno von Pongratz (1883–1942) – polityk oraz burmistrz Bielska w latach 1922–1930,
• Eduard Pfister (1823–1906) – osobistość zaangażowana w życie społeczne i polityczne,
• Rudolf Seeliger (1810–1884) – polityk, publicysta oraz burmistrz Białej w latach 1855–1867,
• Hugo Sennewaldt (1871–1940) – przemysłowiec i działacz społeczny,
• Robert Schirn (1842–1906) – przemysłowiec i działacz,
• Julius Schlesinger (1821–1901) – przedsiębiorca,
• Carl Schwabe (1850–1931) – właściciel firmy, Odlewnia dzwonów Karol Schwabe,
• Wilhelm Zipser (1856–1909) – samorządowiec oraz działacz społeczny.

Każda z tych osób miała swoje unikalne osiągnięcia, które przyczyniły się do kształtowania lokalnej społeczności. Ich pamięć nadal żyje dzięki odwiedzającym cmentarz oraz innym formom upamiętnienia.

---

Oceń: Cmentarz ewangelicki w Bielsku-Białej (ul. Piłsudskiego)

---