Kościół św. Stanisława w Bielsku-Białej

---

Historia

W ścianie kościoła św. Stanisława w Bielsku-Białej można dostrzec kamień z wyrytą datą 1135. Zgodnie z informacją zawartą na tablicy pamiątkowej umieszczonej przy wejściu, pod obecnym ołtarzem mają znajdować się pozostałości korzeni dębu, które wskazują na lokalizację dawnego kultu pogańskiego. Analizy przeprowadzone w ramach współczesnych badań sugerują, że na miejscu obecnej świątyni istniała wcześniej drewniana budowla.

Aktualny murowany kościół, wzniesiony w stylu gotyckim, powstał około roku 1380. Ostateczne datowanie został ustalone na podstawie analizy stylistyczno-formalnej budowli, ponieważ jak dotąd nie odnaleziono wystarczających źródeł pisanych. Fundacją tej świątyni zajmował się piastowski książę cieszyński Przemysław I Noszak. Wezwanie parafii do św. Stanisława, patrona diecezji krakowskiej i Królestwa Polskiego, potwierdza bliskie związki fundatora z Polską.

Początkowo kościół ten pełnił funkcję parafialną zarówno dla wsi Bielsko (później znanej jako Stare Bielsko), jak i miasta Bielska, które znajduje się kilkakrotnie na południowy wschód. W 1447 roku w mieście została erygowana parafia św. Mikołaja, do której włączono parafię z Starego Bielska, a w jej obrębie wzniesiono nowy kościół, dzisiejszą katedrę. Od tego momentu kościół św. Stanisława przekształcono w kościół filialny bielskiej parafii.

W pierwszej połowie XV wieku do zachodniej części nawy dobudowano wieżę, a w 1555 roku kościół zyskał renesansową polichromię oraz nowy dzwon. W roku 1560, z powodu uznania luteranizmu za oficjalne wyznanie księstwa cieszyńskiego, kościół w Starym Bielsku przeszedł pod kontrolę ewangelików. W 1563 roku prezbiterium wzbogacono o gotyckie stalle ozdobne. Katolicy odzyskali świątynię w 1654 roku w czasie kontrreformacji, kiedy to przeszła gruntowną renowację i otrzymała ludowo-barokową polichromię o tematyce pasyjnej, prawdopodobnie stworzoną przez miejscowych malarzy cechowych.

Zachowany wygląd kościoła w drugiej połowie XVII wieku możemy poznać dzięki dwóm opisom wizytacyjnym. Pierwszy z nich został sporządzony w 1679 roku przez dziekana namysłowskiego, Bartolomeusa Joanstona, który odnotował, że jest to murowana konstrukcja usytuowana w cmentarzu otoczonym murem, z dobrze obwarowanymi wejściami, zdrowymi oknami, czerwonym krzyżem w środku oraz dwoma drewnianymi świecznikami. Znacznie obszerniejszy opis sporządził archidiakon Martinus Stephetius w latach 1687-88, gdzie potwierdził obecność trzech ołtarzy z murowanymi mensami, ambony w formie skrzyni, ławek w nawie i przy głównym ołtarzu oraz chrzcielnicy z kamienną czarą. Nawa miała strop z drewnianych desek, pomalowany, a wieżę przykrywała drewniana, czerwona kopuła.

W 1773 roku Jerzy Szubert podjął się odnowienia chóru muzycznego, co zostało udokumentowane napisem na belce. W latach 1830-1833, z okazji jubileuszu 700-lecia założenia parafii, proboszcz bielskiej parafii św. Mikołaja, ks. dr Mateusz Opolski, zrealizował główny remont świątyni. Wówczas wieża została nadbudowana o jedną kondygnację, a kopułę zamieniono na spiczasty hełm. Od południa zamurowano wejście do wieży i dodano nową kaplicę zmarłych, eliminując jednocześnie starą przy zakrystii.

W 1893 roku nałożono nowy, mały hełm z iglicą. W latach 1929-1930 rozpoczęto pierwszy etap prac konserwatorskich przeprowadzonych przez Oddział Sztuki Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego. Kolejne konserwacje miały miejsce w latach 1960, 1979–1981, 1985 oraz etapy od 1996 roku aż do teraz, finansowane z budżetu parafii i Urzędu Miejskiego. Celem tych działań jest przywrócenie świątyni jej dawnych walorów.

W 1953 roku parafia św. Stanisława Biskupa Męczennika w Starym Bielsku, choć od 1869 roku prowadzone były starania o jej przywrócenie, została ponownie erygowana. Od 1992 roku parafia należy do diecezji bielsko-żywieckiej. W dniu 3 maja 1997 roku nastąpiła uroczysta ceremonia przeniesienia relikwii św. Stanisława biskupa z katedry wawelskiej do kościoła.

Proboszczowie

• 1850 – 1870 Matthias Bulowski,
• 1871 – 1888 Franz Danel,
• 1889 – 1892 Julius Hoffmann,
• 1893 – 1932 dr Josef Bulowski.

Architektura

Kościół św. Stanisława w Bielsku-Białej to typowy wiejski kościółek, którego architektura odzwierciedla proste, skromne formy, typowe dla tego regionu. Jest on orientowany i jednonawowy, a jego konstrukcja została zrealizowana z kamienia łamanego oraz cegły. W szczególności wyróżniają się wąskie, gotyckie, ostrołukowe okna z maswerkami, które dodają mu wyjątkowego uroku, a także szkarpy podporowe, które wzmacniają mur.

Na uwagę zasługuje również wysoki, łamany dach, który składa się z dwóch części, co nadaje budowli charakterystyczny wygląd. Wieża kościoła, sięgająca wysokości 25 metrów, skrywa w sobie dzwon pochodzący z 1555 roku, ozdobiony plakietką przedstawiającą Ukrzyżowanie. Ta historyczna data oraz piękne detale dzwonu są dowodem bogatej przeszłości tego miejsca.

Wnętrze kościoła zdobią gotyckie, kamienne portale, które pochodzą z XIV–XV wieku. Znajdują się tam również drzwi od strony zachodniej z datą 1637, co potwierdza długą historię budynku. Całości dopełnia stary cmentarz typu rzędowego, który użytkowany jest zapewne od XIII wieku, otoczony jest kamiennym murem z wieku XV.

Od strony wschodniej do kościoła prowadzi gotycka brama z kutą furtą, która została starannie zrekonstruowana w 2009 roku na podstawie starych rycin. Ta brama nie tylko zachwyca swoją architekturą, ale również przypomina o bogatej historii tego miejsca.

Wnętrza

Prezbiterium

Wnętrze kościoła przyciąga wzrok, a najważniejszym jego elementem jest pięcioboczne prezbiterium w stylu gotyckim, pokryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Wyróżniają się w nim ceglane żebra, zdobione dekoracyjnymi zwornikami, z których jeden przyciąga uwagę orłem piastowskim, oraz wspornikami, w tym jeden w formie ludzkiej głowy. W przestrzeniach między żebrami znajdują się renesansowe malowidła, w tym wyszukane kasetony oraz rozetki, które podkreślają niepowtarzalny charakter tego miejsca. Na elewacji prezbiterium została umieszczona tablica, upamiętniająca proboszcza bielskiej parafii, księdza Mateusza Opolskiego (1780-1850).

Polichromia

Ściany prezbiterium zdobi aż cztery warstwy polichromii. Najstarsza z nich to fragmenty gotyckiej polichromii, datowane na czwartą ćwierć XIV wieku, które najprawdopodobniej zostały stworzone przez artystów ze Śląska, pochodzących z Nysy, pod silnym wpływem tak zwanego trzeciego stylu malarstwa czeskiego. W skład tej polichromii wchodzą:

• w apsydzie widoczne są postacie sześciu aniołów trzymających atrybuty Męki Pańskiej oraz czterech biskupów i czterech świętych: Szczepana, Wacława, Wawrzyńca i Zygmunta,
• na górnej części północnej ściany umieszczone są sceny: Pojmanie Chrystusa i Zwiastowanie NMP,
• w południowej części na ścianie przedstawiono Niesienie Krzyża, Złożenie do grobu, Zmartwychwstanie, a także wizerunki czterech świętych: Barbary, Doroty, Elżbiety i Katarzyny,
• na łuku tęczowym są widoczne postacie Matki Boskiej oraz św. Weroniki, św. Salomei i Franciszka z Asyżu.

Poza gotyckimi fragmentami na ścianach można zobaczyć pozostałe polichromie z różnych epok:

• renesansową (połowa XVI wieku) w formie dekoracji groteskowych,
• barokową (po 1660 roku, znacznie usunięta w 1930 roku) z takimi scenami jak Ostatnia Wieczerza, Chrystus w Ogrojcu oraz Koronowanie cierniową koroną,
• rokokową (druga połowa XVIII wieku) ze sceną Ukrzyżowania oraz Zmartwychwstania w apsydzie.

Tryptyk ołtarzowy

Późnogotycki tryptyk ołtarzowy, powstały na początku XVI wieku, jest znakomitym przedstawieniem legendy o Świętym Stanisławie. Został on namalowany olejami na lipowym drewnie przez artystę znanego jako „Mistrz Rodziny Marii” z Krakowa. Na predelli ukazano Chrystusa wraz z Dwunastoma Apostołami. W centralnej części tryptyku znajduje się scena tzw. Santa Conversatione, przedstawiająca Matkę Boską z Dzieciątkiem w otoczeniu św. Mikołaja i św. Stanisława.

Skrzydła tryptyku oferują widok na osiem scen legendy patrona tej świątyni, ukazanych w kolejności chronologicznej. Cykl zaczyna się od wewnętrznej strony (awersu) tryptyku, gdzie na lewym skrzydle u góry można zobaczyć scenę Kupno wsi. Powyżej tego, na prawym skrzydle, znajduje się następna scena – Wskrzeszenie Piotrowina. W tym samym porządku pokazane są u dołu sceny Sąd królewski oraz Zabójstwo św. Stanisława. Po zamknięciu tryptyku na rewersie, zewnętrzna strona skrzydeł ukazuje obrazy takie jak Ćwiartowanie zwłok, Strzeżenie zwłok przez orły, Pogrzeb oraz Kanonizację.

Pozostałe zabytki

W kościele znajdują się także inne cenne zabytki:

• sceny figuralne z XVI wieku na łuku tęczowym,
• gotyckie sakramentarium w kształcie ostrołukowej wnęki z około 1380 roku, z detalem w postaci kraty z drzwiczkami,
• gotyckie drzwi do zakrystii datowane na około 1500 rok,
• para jednorzędowych stalli z 1563 roku, ufundowanych przez dzwonnika Jana z Połomi,
• kamienne epitafium rycerza Jana Kecherle z Pierśćca z inskrypcją w języku czeskim († 1648),
• kamienna chrzcielnica z malowaną drewnianą pokrywą, będąca datowana na 1660 rok,
• dzwon z 1555 roku, ozdobiony delikatnym wzorem roślinnym oraz napisami o szczególnym znaczeniu.

Nawa

Kościół św. Stanisława jest świątynią o jednonawowej architekturze. Nawa ma niemal kwadratowy kształt z płaskim drewnianym stropem, na którym znajduje się malowidło przedstawiające Wniebowzięcie, datowane na pierwszą połowę XIX wieku. Do zabytków nawy zalicza się:

• rokokowy chór muzyczny z 1773 roku, stworzony przez cieślę Jerzego Szuberta,
• neogotyckie organy z 1831 roku,
• neogotyckie konfesjonały również z 1831 roku,
• obrazy Drogi Krzyżowej, które powstały w okresie przebudowy w latach 1830-1833.

---

Oceń: Kościół św. Stanisława w Bielsku-Białej

---