Stare Bielsko

---

Położenie

Granice obrębu ewidencyjnego Stare Bielsko, oznaczone kodem TERYT 246101_1.0038, są zgodne z zasięgiem historycznej wsi, a ich wytyczenie wygląda następująco:

• na północy: zarysowana obecna granica administracyjna Bielska-Białej (z wyjątkiem kilku działek pomiędzy ulicą Zuchów a drogą ekspresową S52), po czym linia biegnąca w kierunku północnym od ulicy Ziołowej, przez ulicę Żołnierską i Orną, aż do granicy z Komorowicami Śląskimi oraz Mazańcowicami,
• na wschodzie: ulica Węglowa, a następnie linia odbiegająca delikatnie na wschód, dalej ulica Czechowicka i prostoliniowa linia w rejonie końcowego odcinka ulicy Słowackiego – to obszar graniczący z Komorowicami Śląskimi oraz Dolnym Przedmieściem,
• na południu: granice wyznaczają Potok Starobielski, ulica Sierpniowa, Pod Grodziskiem, Jana III Sobieskiego, a ponownie Potok Starobielski, potem krótki odcinek ulicy Tańskiego, Szybowcowa i nierównomierna linia w rejonie ulic Zapłocie Duża oraz Komandorska – stanowiąca granicę z Górnym Przedmieściem oraz Aleksandrowicami,
• na zachodzie: rzeka Wapienica oraz ulica Wypoczynkowa tworzą granicę z Wapienicą.

Osiedle Stare Bielsko funkcjonuje jako jednostka pomocnicza gminy, obejmując teren bardzo zbliżony do wymienionego powyżej, z drobnymi dostosowaniami wynikającymi z dzisiejszych realiów urbanistycznych i funkcjonalnych. Jego granice wytyczają:

• na północy: obecna granica administracyjna miasta, a od momentu stycznego z nią również droga ekspresowa S52, co tworzy granicę z sołectwem Mazańcowice oraz osiedlem Komorowice Śląskie,
• na wschodzie: ulica Warszawska oraz linia kolejowa nr 190 – granica z osiedlami Komorowice Śląskie oraz Dolne Przedmieście,
• na południu: linia, która zbliża się do granicy obrębu z drobnymi korektami w zakresie poszczególnych działek, na zachodnim odcinku wyprostowana na podstawie linii kolejowej nr 190 – obszar graniczący z osiedlami Mieszka I, Piastowskie, Kopernika, Wojska Polskiego, Polskich Skrzydeł oraz Wapienica,
• na zachodzie: rzeka Wapienica na całej długości – granica z osiedlem Wapienica.

Historia

Początki osadnictwa w Starym Bielsku są datowane na przełom XII i XIII wieku, kiedy to powstało grodzisko o kształcie zbliżonym do regularnego koła, rozciągające się na powierzchni około 3,2 ha. Takie grodzisko znajduje się w południowo-wschodniej części obecnej dzielnicy. Odkryte zabytki archeologiczne nie dają jednoznacznych dowodów na to, jakkolwiek pełniło ono swoją funkcję ani czy było stale zamieszkiwane. Jedna z teorii wskazuje na możliwe znaczenie tego miejsca jako schronienia dla okolicznej ludności w czasach zamętu. Niestety, kres istnienia grodziska przyniósł pożar, który miał miejsce pod koniec XIV wieku.

Równocześnie, w drugiej połowie XIII wieku, w ramach kolonizacji na prawie niemieckim, wytyczono wieś Bielsko (Bielitz). Jej centralnym punktem została dolina Potoku Starobielskiego. Pierwotne granice terenu, który do niej należał, sięgały aż po Kamienicę na południu oraz rzekę Białą na wschodzie. Teren ten stał się później fundamentem dla rozwoju miasta Bielsko. Lokacja miasta zachodziła na pewno po lokacji wsi, co składało się na związek pomiędzy tymi dwoma miejscami. W dokumentach pojawia się termin Stare Bielsko / Alt Bielitz od połowy XV wieku. Aż do 1447 roku miasto wchodziło w skład parafii, podległej św. Stanisława.

W miarę upływu czasu Stare Bielsko zyskało status wioski książęcej. Od 1572 roku podzieliło losy bielskiego państwa stanowego. W okresie nowożytnym na jej obszarze istniały cztery folwarki. W trakcie reformacji lokalna ludność przyjęła wyznanie luterańskie. Proces rekatolizacji, po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, postępował powoli. Choć kościół św. Stanisława zyskał z powrotem charakter katolicki w 1654 roku, to pod koniec stulecia w Starym Bielsku zamieszkiwały jedynie dwie katolickie rodziny. Większa liczba konwersji miała miejsce po 1714. W 1847 wioska liczyła około 1600 ewangelików oraz 450 katolików.

Wskazania na wielokrotne przemarsze szwedzkich oddziałów w czasie wojny trzydziestoletniej (w latach 1642, 1645, 1646) doprowadziły do powstania określenia Wał Szwedzki / Schweden-Schanze, które odnosi się do obszaru średniowiecznego grodziska, gdzie miały miejsce obozowania (dzisiaj nazwa jednej z okalających je ulic). W tym okresie możemy także śledzić pochodzenie nazwy wzgórza Trzy Lipki.

W wyniku parcelacji, prowadzonej w latach 1787–1790 na terenie Górnego folwarku starobielskiego, założono wieś Aleksandrowice, która uzyskała odrębność administracyjną w 1864 roku. W 1787 roku oddano do użytku szosę cesarską (obecnie ulicę Cieszyńską), która przekształciła stary trakt z Bielska do Cieszyna, biegnący wzdłuż ulicy Jana III Sobieskiego. Na terenie folwarku Dolnego, który zakupił część grodziska, powstał w 1827 roku kościół ewangelicki Jana Chrzciciela. W 1833 roku Johann Bartelmuss utworzył w Starym Bielsku przędzalnię wełny, która w drugiej połowie wieku stała się jednym z największych zakładów przemysłu włókienniczego w bielsko-bialskim okręgu, aczkolwiek zniszczyły ją płomienie w 1891 roku, i już się jej nie odbudowano.

W roku 1888 uruchomiono infrastrukturę kolejową, prowadzącą przez centrum wioski, mającą na celu połączenie Bielska z Cieszynem, lecz stacja kolejowa nie została zbudowana. Najbliższy przystanek Bielitz-Obervorstadt, później Bielsko Górne pojawił się dopiero w 1914. Pod względem etnicznym Stare Bielsko przez wiele lat było częścią bielsko-bialskiej niemieckiej wyspy językowej. Według spisu ludności z 1900 roku, na obszarze 1264 hektarów, w 270 budynkach mieszkalo 2732 osoby, co dawało gęstość zaludnienia równą 216,1 os./km². Wśród mieszkańców 858 (31,4%) było katolikami, 1846 (67,6%) ewangelikami, a 28 (1%) wyznawcami judaizmu. 2435 (89,1%) mieszkańców posługiwało się językiem niemieckim, 285 (10,4%) polski, a 5 (0,2%) czeski.

Do 1910 roku zarejestrowano przyrost liczby budynków o 13, a mieszkańców o 167. Wówczas 989 (34,1%) osób było katolikami, 1860 (64,2%) ewangelikami, 42 (1,4%) wyznawcami judaizmu, a 8 – innych religii. Mieszkancy Starego Bielska w 1939 roku, według spisu policyjnego, wynosili 3578 osób. Spośród tych, 2240 (62,6%) stanowili Niemcy, 499 (13,9%) Ślązacy, 809 (22,6%) Polacy oraz 30 (0,8%) Żydów. W tym samym roku 1974 (55,1%) mieszkańców stanowili ewangelicy, 1553 (43,4%) katolicy, a 51 (1,4%) miało inne wyznania lub było bezwyznaniowych. Po zakończeniu II wojny światowej miało miejsce wysiedlenie ludności niemieckiej, którą częściowo zastąpili polscy przesiedleńcy z obszarów, które dzisiaj należą do Ukrainy.

Podczas II wojny światowej administracja niemiecka miała dalekosiężne plany dotyczące Starego Bielska. Projekt Theodora Effenbergera z lat 1941–1942 przewidywał włączenie zabytkowego kościoła św. Stanisława w rozveirały kompleks wysokiej zabudowy, który miał mieć funkcje administracyjne i wielofunkcyjne miejsce na kilka tysięcy osób. Liczono również na powstanie rozległej strefy przemysłowej w kierunku Komorowic. Plany te jednak nie doczekały się realizacji, a Stare Bielsko pozostało w większości wsią przez wiele kolejnych dziesięcioleci.

W czasie konfliktu militarnym schrony zbudowane w 1939 roku przez wojsko polskie na starobielskich wzgórzach, nie sprowadziły żadnych istotnych korzyści. Do 1954 roku oraz w latach 1973–1976 miejscowość była siedzibą gminy Stare Bielsko, a w 1977 roku została włączona do Bielska-Białej.

Od tamtej pory obserwujemy rozwój zabudowy jednorodzinnej, w tym w rejonie wzgórz Malowany Dworek oraz Trzy Lipki. To ostatnie wzgórze stało się popularnym miejscem spacerm, zaś w 2000 roku na jego szczycie (386 m n.p.m.) zbudowano czterdziestometrowy Krzyż Trzeciego Tysiąclecia. W 1990 roku rozpoczęła się budowa osiedla mieszkaniowego Sarni Stok, usytuowanego na wschodnim stoku Trzech Lipek. Nazwą „Sarni Stok” określa się także pobliski zespół przyrodniczo-krajobrazowy, utworzony w 2002 roku.

Do Starego Bielska zalicza się również część strefy przemysłowej, która powstała w latach 70. XX wieku wzdłuż ulicy Warszawskiej, oraz siedzibę Instytutu Badań i Rozwoju Motoryzacji BOSMAL (założonego w 1972), zakładów Aluprof (dzisiaj znana jako Metalplast, budowa od 1972), a także centrum handlowo-rozrywkowe Sarni Stok, które otwarto w 2001 roku, oraz Tesco (otwarte w 2002, zlikwidowane w 2020). W latach 70. XX wieku przekształcono również ulicę Bohaterów Monte Cassino, stanowiącą północną obwodnicę miasta, w tym zbudowano także złożoną koncepcję w kierunku ulicy Warszawskiej, która ze względu na swoje połączenia została nazwana Komorowice. W 1997 roku otwarto przy niej pierwszy sklep wielkopowierzchniowy w Bielsku-Białej, czyli Makro, a w latach 2001-2002 zbudowano park handlowy z hipermarketami Auchan i Leroy Merlin.

W latach 2003–2006 droga ta przekwalifikowano na część drogi ekspresowej S1 (z uwagi na przełączenie w 2016, stała się S52). Nowa trasa została także połączona ze Śródmiejską Obwodnicą Zachodnią, gdzie wzniesiono nowy układ skrzyżowań w centrum dzielnicy. Budowa tej drogi wzbudzała liczne protesty społeczne. Powstający od 2005 roku Park Przemysłowy i Usługowy , mimo związku funkcjonalnego z Wapienicą, zrealizowany był na terenie dawnej wsi Stare Bielsko.

W 2002 roku utworzono jednostkę pomocniczą gminy Stare Bielsko, której granice w dużej części pokrywają się z historycznymi granicami wsi. W 2017 roku mieszkańcy tej jednostki wynosili 6539.

---

Oceń: Stare Bielsko

---