Aleje Sułkowskiego w Bielsku-Białej

---

Historia i architektura

W 1489 roku bielscy mieszczanie uzyskali od księcia Kazimierza II Cieszyńskiego zatwierdzenie swoich wcześniejszych przywilejów, a także prawo do budowy domów poza murami miasta. W zamian mieszkańcy odstąpili księciu teren pomiędzy zamkiem a rzeką Białą, który miał służyć jako ogród zamkowy, z zastrzeżeniem, że nie zostanie zabudowany. W połowie XIX wieku, dzięki staraniom ordynata Ludwika Jana Nepomucena Sułkowskiego, ogrody zaczęły być otwierane dla mieszkańców. W 1848 roku, w czasie rewolucyjnych zawirowań, na ich terenie miały miejsce demonstracje organizowane przez Towarzystwo Demokratyczne, któremu przewodził książę Sułkowski.

W latach 60. XIX wieku ogrody przeszły renowację, a jednym z rezultatów tej pracy był staw, który zimą wykorzystywano jako publiczne lodowisko. W 1876 roku przez zachodnią część ogrodu przeprowadzono linię kolejową prowadzącą do Żywca. Działka, która odcięła ogrody od reszty terenów, została sprzedana w 1888 roku w celu budowy Teatru Miejskiego. Inicjatywa parcelacji reszty ogrodu zyskała na znaczeniu za czasów księcia Józefa Marii Sułkowskiego приблизно w roku 1893, a projekt ten został pozytywnie odebrany przez lokalne władze. Niemniej jednak, do realizacji doszło jedynie w kontekście budowy Bazarów Zamkowych w 1899 roku, a koncepcję zabudowy ogrodu ponownie zaproponował Max Fabiani w swoim planie regulacyjnym dla Bielska z 1899 roku.

W latach 30. XX wieku znowu podjęto temat parcelacji ogrodu, której inicjatorem był Aleksander Karol Ludwik Sułkowski. Zmagał się on z poważnymi problemami finansowymi, które potęgował wielki kryzys oraz konieczność opłacenia wysokiego podatku spadkowego. Warunki sprzedaży gruntów oraz poszczególne formy przyszłej zabudowy stały się kwestią kilkuletnich negocjacji pomiędzy Sułkowskim a władzami miasta. Jedna z koncepcji zakładała bezpłatne przekazanie publicznej części terenu w celu zachowania parkowego charakteru ogrodu. Ostatecznie, w 1934 roku podzielono cały teren na 65 działek, z których większość kupili zamożni Żydzi, co spowodowało, że nowo powstałą dzielnicę żartobliwie nazywano Tel Awiw.

Sułkowski zarezerwował dla siebie jedynie trzy działki w południowo-wschodnim rogu, a jedną z centralnie ulokowanych przekazał Polskiej Macierzy Szkolnej, która zamierzała w tym miejscu wybudować „polski dom oświatowy”. Do wybuchu II wojny światowej na obszarze ogrodu wzniesiono około trzydziestu kamienic, głównie trzy- i czteropiętrowych, które stały się przykładami architektury wczesnego modernizmu. Wśród architektów byli tacy twórcy jak Alfred Wiedermann, Walter Fussgänger, Paweł Juraszko, Wilhelm Riedel, oraz Józef Kozieł, a także Roman Jüttner i Franciszek Bolek, którzy współtworzyli wspólne atelier. Ze wschodniej strony ogrodu znajduje się imponujący zespół pięciu sześciopiętrowych budynków zaprojektowanych przez Wiedermanna dla Alfreda Jurzykowskiego w 1937 roku, nazywany popularnie „okrąglakiem”, ze względu na swój półkolisty kształt przystosowany do zakola rzeki.

Jego opływowa forma i okrągłe okna przypominające bulaje ukazują inspiracje architekturą okrętową (Streamlined Modern). Do często opisywanych obiektów należy również kamienica Adolfa Fränkla (Bohaterów Warszawy 1), zrealizowana według projektu Jüttnera i Bolka w 1934 roku, znana z asymetrycznej bryły i owalnych elementów kontrastujących z prostymi liniami. W niektórych budynkach zastosowano wykusze, co historycy architektury uważają za nawiązanie do wcześniejszej secesyjnej stylistyki.

Główna ulica, która tworzy równoleżnikową oś założenia, nosiła pierwotnie nazwę Aleja Sułkowskiego, a jej inne odcinki przechrzczono na: Aleje Marszałkowskie, Aleję Marszałka Ferdynanda Focha, Thomasa W. Wilsona, Hugona Kołłątaja i Rzeczną. W czasach okupacji niemieckiej (1939–1945) ulice przemianowano, wprowadzając nazwiska znanych kompozytorów, co sprawiło, że Aleja Sułkowskiego zmieniła nazwę na Beethovenstraße, a inne na Richard-Wagner-Straße, Haydnstraße, Mozartstraße, Schlossgartenstraße oraz Bachweg. Po wojnie główna ulica, połączona z dawną Rzeczną, otrzymała imię Józefa Stalina, a w 1956 roku przeszła na patronat Bohaterów Warszawy. Przywrócono również nazwę ulicy Kołłątaja, a inne ulice przed dekomunizacją w latach 90. XX wieku nosiły imiona Klementa Gottwalda, Janka Krasickiego i Marcelego Nowotki. Później zmieniono nazwy na gen. Stefana Grota-Roweckiego, Thomasa W. Wilsona (odzyskana nazwa) oraz kpt. Aleksandra Kunickiego.

W miarę rozwoju nowej dzielnicy mieszkańcy potrzebowali nowych przepraw przez rzekę Białą, co doprowadziło do budowy kładki pieszej w 1938 roku, łączącej Aleję Sułkowskiego z bialskim Placem Ratuszowym, znaną później jako „krzywy mostek”. Jej budowie towarzyszył dwuletni spór o lokalizację i finansowanie między samorządami Bielska i Białej Krakowskiej. W tym samym czasie narodziła się także koncepcja budowy mostu w ciągu ulicy Kołłątaja, który został zrealizowany dopiero w 1989 roku.

Ponieważ w pierwszym etapie udało się zabudować tylko połowę przeznaczonych działek, w kolejnych dekadach nastąpił proces ich gęstszej zabudowy w nowszym stylu blokowym, zachowując jednak pierwotny układ urbanistyczny. Działka przeznaczona przed wojną dla Polskiej Macierzy Szkolnej została zakupiona przez Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci w 1949 roku, co umożliwiło wzniesienie nowego gmachu edukacyjnego – początkowo dla Szkoły Ogólnokształcącej Towarzystwa Przyjaciół Dzieci z poziomem podstawowym i liceum, która z czasem przekształciła się w Zespół Szkół Ogólnokształcących im. Stefana Żeromskiego (III Liceum Ogólnokształcące oraz Szkoła Podstawowa nr 22). W latach 1969–1971 obiekt znacząco rozbudowano, oddzielając szkołę podstawową w osobnym pawilonie. W 1966 roku między ulicami Gottwalda (Grota-Roweckiego) i Kołłątaja otwarto dziewięciopiętrowy blok mieszkalny z 90 mieszkaniami, który przez krótki czas był najwyższym budynkiem mieszkalnym w mieście.

Dodatkowo, nowoczesny biurowiec powstał na rogu ulic Bohaterów Warszawy i Kunickiego na przełomie XX i XXI wieku, nawiązując do stylistyki wczesnomodernistycznej. Znajduje się w nim Centro Italiano di Cultura – prywatny ośrodek promocji kultury włoskiej z siedzibą i szkołą językową, działający od 1998 roku. W grudniu 2019 roku na skwerze przy ulicy Bohaterów Warszawy, obok kładki przez rzekę, odsłonięto rzeźbę Pampaliniego z hipopotamem, która stanowi główną postać popularnego bielskiego serialu o łowcy zwierząt, produkowanego w Studiu Filmów Rysunkowych, w ramach serii Bajkowe Bielsko-Biała.

---

Oceń: Aleje Sułkowskiego w Bielsku-Białej

---