Straconka (Bielsko-Biała)

---

Położenie

Granice obrębu ewidencyjnego Straconka (kod TERYT 246101_1.0019) są dobrze zdefiniowane i wyznaczają teren tej malowniczej okolicy. Na południu, wschodzie oraz północnym wschodzie ogranicza ją granica administracyjna Bielska-Białej, która sąsiaduje z gminą Wilkowice oraz gminą Kozy.

Na północnej części obrębu znajduje się ulica Matecznik oraz jej przedłużenie, a następnie ulica Wspólna i linia, która również biegnie na jej przedłużeniu. Granica biegnie dalej nieregularną linią na południe od ulicy Langiewicza, aż do punktu przecięcia z drogą ekspresową S1, w stronę Doliny Złotego Potoku, gdzie znajduje się granica z Lipnikiem.

Zachodnią granicę obrębu tworzy prosta linia, która przebiega na wschód od ulic Brackiej i Jeździeckiej, w pobliżu drogi ekspresowej S1. Ulica Wczasowa i linie graniczne wschodnich zboczy Łysej Góry prowadzą do granicy miasta, która oddziela Straconkę od Złotych Łanów oraz Leszczyn. Granice te dotykają także obrębu ewidencyjnego Lipnik oraz pokrywają się z granicami Mikuszowic Krakowskich.

Należy zaznaczyć, że północna i zachodnia granica obrębu Straconka jest tożsame z dawnymi granicami wsi, które obowiązywały w latach 1791–1973. Warto wspomnieć, że obręby ewidencyjne o nazwie Straconka znajdują się również na terytorium gminy Wilkowice (kod TERYT 240210_2.0006) oraz gminy Kozy (kod TERYT 240207_2.0002). Te nieduże fragmenty dawnej wsi Straconka zostały włączone do wspomnianych gmin w roku 1973.

Granice osiedla Straconka, jako jednostki pomocniczej gminy, są bliskie powyższym ograniczeniom. Zmienia się jedynie północna granica, która nie wykazuje nieregularnego przebiegu, a opiera się na naturalnej granicy wodnej w postaci cieku wodnego o nazwie Złoty Potok. W związku z tym, do Straconki, w rozumieniu samorządowym, włączone są także niektóre zabudowania przy ulicach Brzóski, Langiewicza oraz Wspólnej, które formalnie znajdują się w obrębie Lipnik. Dodatkowo, w około ulicy Wczasowej obserwuje się niewielkie odchylenia, ponieważ kilka działek po jej wschodniej stronie jest częścią obrębu Straconka, chociaż formalnie przynależy do osiedla Mikuszowice Krakowskie.

Wśród tradycyjnych nazw miejscowych, które wciąż funkcjonują w świadomości mieszkańców i pojawiają się na mapach, należy wymienić:

• Mała Straconka – przysiółek u podnóża Magurki Wilkowickiej i Rogacza, w rejonie ulicy Małej Straconki,
• Do Chrobaków – na wschód od Małej Straconki, zabudowania na końcu ulicy Sodowej i Rajdowej,
• Do Polaków – na południowy zachód od Małej Straconki, w rejonie ulicy Borsuczej,
• Hańderkula (lub Osiedle Hańderkula) – przysiółek najbliższy granicy miasta w drodze na Przegibek,
• Podlas (lub Pod Lasem) – między centrum dzielnicy a Hańderkulą, w rejonie pętli autobusowej Straconka Zakręt,
• Magurka Straceńska – na grzbiecie Rogacza, poniżej Magurki Wilkowickiej.

Historia

Historia Straconki sięga XVI wieku, a pierwsze zapisy dotyczące tej osady pochodzą z roku 1564. Straconka była jednym z trzech miejscowości założonych w ramach dóbr lipnickich pod rządami Floriana Zebrzydowskiego, obok Białej i Międzybrodzia. Zasadźcą tej nowej osady został sołtys lipnicki, Walenty Krzyszko. Początkowi mieszkańcy Straconki to lipniczanie niemieckiego pochodzenia, prawdopodobnie wyznania luterańskiego, co wynikało z faktu, że w Lipniku w tamtym czasie dominował luteranizm. W końcówce XVI wieku do Straconki sprowadzeni zostali osadnicy wołoscy, a obie grupy szybko się wymieszały, tworząc nową społeczność.

W dokumentach historycznych zauważalna jest zbieżność słowiańskiej nazwy miejscowości Straconka (po raz pierwszy wspomniana w 1569 roku) oraz niemieckiej Dresseldorf (pierwsza wzmianka w 1639 roku, z wariantami Drösseldorf i Drüsseldorff). Ta pierwsza odnosi się do potoku, który „tracił się” w górach, podczas gdy druga etymologicznie związana jest z drozdami lub olchą. Pod koniec XVI wieku Straconka liczyła około 150 mieszkańców.

Jako samodzielna miejscowość, niezwiązana już z Lipnikiem, Straconka zaczęła się formować na początku XVII wieku. Pierwszym znanym sołtysem był Jakub Teczel, który pełnił swoje obowiązki w 1695 roku. W tym czasie nasiliła się kontrreformacja, szczególnie po uruchomieniu misji jezuickiej w Białej w roku 1708. Informacja z 1737 roku wskazuje, że w Straconce pozostało już tylko dwóch protestantów – wieś stała się jedynie katolicką, co utrzymało się aż do XX wieku. W połowie XVIII wieku liczba mieszkańców wzrosła do około 300.

W 1772 roku Straconka, wraz z dawnym księstwem oświęcimskim, weszła w skład habsburskiej Galicji. W 1791 roku w Straconce utworzono niezależny zarząd gminny, oddzielony od Lipnika. Pierwsza wytyczona granica między obydwiema miejscowościami została zmieniona w 1844 roku. Spornym terenem granicznym był rejon Dział, leżący na południe od obecnego Osiedla Lipnickiego. Początkowo granica biegła prostoliniowo przez Dział, ale na skutek plebiscytu wśród lokalnych gospodarzy, powstała nowa, nieregularna linia graniczna, którą do dziś widać na mapach ewidencyjnych Lipnika i Straconki. Z mapy katastralnej z 1845 roku wyraźnie wynikał podział przestrzenny między Wielką a Małą Straconką.

W XVIII wieku lasy na zboczach Gaików, na granicy Straconki i Lipnika, stanowiły enklawę zarządzaną przez miasto Biała. Po reformie z 1848 roku, która zniesła dominację lipnicką jako organ administracyjno-sądowy, Straconka uzyskała pełną samodzielność administracyjną, stając się gminą jednowioskową w powiecie bialskim.

W XIX wieku zachodziły istotne zmiany w strukturze społeczno-ekonomicznej miejscowości. Straconka przekształcała się z wioski rolniczo-pasterskiej w miejsce podmiejskie, a wielu mieszkańców zaczęło znaleźć zatrudnienie w przemyśle bielskim. Otworzenie dwóch kamieniołomów w 1875 roku miało ogromne znaczenie dla lokalnej gospodarki – kamieniołomy „dolny” i „górny” wspierały firmy budowlane, takie jak te prowadzone przez Andreasa Walczoka oraz Carla Korna, który rozbudował swój zakład do największego kamieniołomu w bielskiej okolicy. Działalność Korna trwała do 1919 roku, a Walczoka do 1936, z kontynuacją eksploatacji do lat 70. XX wieku.

W latach 1872–1875 powstał także kościół Matki Bożej Pocieszenia, który w 1889 roku został rozbudowany, a tego samego roku ustanowiono odrębną parafię w Straconce. Z końcem XIX wieku Straconka zyskała popularność jako miejscowość letniskowa, co zintensyfikowało dzięki działalności towarzystwa Beskidenverein, które w 1903 roku otworzyło schronisko turystyczne na Magurce Wilkowickiej.

W 1901 roku uruchomiono w Straconce źródło wody pitnej oraz stację filtracji dla wodociągów miasta Biała, co wywołało długotrwałe spory z władzami gminy dotyczące obaw o obniżenie poziomu wód i negatywne skutki dla gospodarzy. W tym okresie rozważano również koncepcję włączenia Straconki w granice Białej, co prowadziło do wykupu gruntów w Małej Straconce.

W 1857 roku wieś liczyła 967 mieszkańców w 106 domach. Do 1890 roku liczba budynków wzrosła do 123, a mieszkańców do 1276. Przeważali katolicy polskojęzyczni, z tylko niewielką liczbą osób posługujących się językiem niemieckim, czeskim lub włoskim oraz ośmioma ewangelikami. Spis ludności z 1900 roku wykazał 1576 osób żyjących w 137 budynkach na obszarze 1292 hektarów, przy 97,1% katolików polskim oraz drobną liczbą osób mówiących innymi językami.

Tematyka połączenia Straconki z Białą powracała wielokrotnie po I wojnie światowej, gdy po rozpadzie Austro-Węgier miejscowość weszła w skład Polski w powiecie bialskim województwa krakowskiego. W przeciwieństwie do Lipnika, Straconka pozostała samodzielną wsią, współtworząc gminę Biała-wieś od 1934 roku. Konflikt dotyczący wodociągów odżył, ponieważ ich eksploatacja prowadziła do obniżania poziomu wód w potoku Straconka. W 1933 roku liczba mieszkańców osiągnęła 1836, zamieszkujących 195 budynków.

W trakcie II wojny światowej Straconka została włączona do III Rzeszy jako część landkreisu Bielitz. Policyjny spis ludności z grudnia 1939 roku wykazał 1833 mieszkańców, z czego przeważali Polacy. Po wojnie przywrócono wcześniejszy podział administracyjny, a gmina Biała-wieś została przeniesiona do województwa katowickiego w 1951 roku. Utworzono też gromadę Straconka, która była ostatnią formą istnienia jako odrębny byt administracyjny. Decyzje po wojnie, takie jak elektryfikacja, regulacja potoku Straconka oraz budowa nowej drogi do Międzybrodzia Bialskiego, świadczyły o znaczącym rozwoju regionu.

1 stycznia 1973 roku Straconka została podzielona pomiędzy Bielsko-Białą oraz gminy Kozy i Wilkowice, przy czym do Bielska-Białej włączono cały zamieszkany obszar o powierzchni 509 ha. W skład gminy Kozy weszły górskie tereny Straconki o powierzchni 579 ha, a do gminy Wilkowice należał wąski klin o powierzchni 203 ha. W chwili włączenia do miasta Straconka liczyła 1937 mieszkańców. Z biegiem lat ta miejscowość całkowicie zintegrowała się z Bielskiem-Białą, stając się typową dzielnicą przedmiejską, o przeważającej zabudowie jednorodzinnej. Zgodnie z danymi z 31 grudnia 2017 roku, nowo powstała jednostka pomocnicza gminy obejmująca część Straconki liczyła 3365 mieszkańców.

Zabytki

W Straconce, małej miejscowości położonej w rejonie Bielska-Białej, można odkryć liczne zabytki o bogatej historii, które przyciągają uwagę zarówno mieszkańców, jak i turystów.

• kościół Matki Bożej Pocieszenia – propozycja architektury neogotyckiej, zrealizowana według wizji Andreasa Walczoka w latach 1872–1875, odbyła się znaczna rozbudowa w 1889 roku, a kolejnych prac dokonano w latach 2005–2016,
• kapliczka późnobarokowa poświęcona Najświętszej Marii Pannie, która powstała w 1830 roku i znajduje się przy skrzyżowaniu ulic Górska i Wspólna, została wpisana do rejestru zabytków 17 lipca 2020 roku (nr rej. A/677/2020),
• głowa lwa, która niegdyś była wykuta z piaskowca przez włoskich jeńców wojennych podczas I wojny światowej w straceńskich kamieniołomach, pierwotnie miała zdobić cmentarz wojenny, obecnie jest umiejscowiona jako pomnik przy budynku remizy strażackiej (Górska 129),
• pozostałości zabudowy wiejskiej, obejmujące m.in. dom drewniany przy Górskiej 46, dawną gospodę gminną z 1864 roku przy Górskiej 134, dom drewniany i dawną Sokolnię przy Górskiej 160, trzy inne domy drewniane przy Górskiej 177 oraz murowany z 1870 roku przy Górskiej 180 a także dawną leśniczówkę z lat 80. XIX wieku przy Górskiej 189, oraz dom murowany z 1827 roku przy Górskiej 204,
• cmentarz parafialny, którego założenie datowane jest na 1878 rok,
• pomnik przyrody, którym jest dąb szypułkowy, mający około 300 lat i osiągający obwód pnia 505 cm, znajduje się przy remizie strażackiej,
• Źródełko Walczoka – ujęcie wodne obudowane kamienną konstrukcją, które datuje się na 1883 rok.

Straconka to miejsce, gdzie historia łączy się z pięknem natury, a każde z wymienionych zabytków opowiada swoją unikalną historię, przyciągając miłośników wyszukiwania lokalnych skarbów kultury.

Transport

Ulica Górska stanowi kluczową oś komunikacyjną Straconki, będąc częścią drogi powiatowej 1403S. Ta trasa łączy Bielsko-Białą z Leszczynami oraz Międzybrodziem Bialskim, co czyni ją istotnym elementem infrastruktury transportowej w regionie.

Kolejnym ważnym szlakiem o znaczeniu ponadlokalnym jest ulica Księdza Stanisława Brzóski, która zapewnia połączenie Straconki z Lipnikiem. Taka sieć dróg umożliwia mieszkańcom i odwiedzającym swobodne poruszanie się między poszczególnymi dzielnicami oraz miastami.

W 2022 roku, Straconka była obsługiwana przez linie MZK Bielsko-Biała, w tym linie nr 11, 35L i 35S. Linia nr 11 kursuje po ulicy Górskiej, docierając do pętli Straconka Zakręt, z przystankiem Straconka Leśniczówka oferującym skrócone kursy co drugi przejazd. Transport publiczny odgrywa kluczową rolę w codziennym życiu mieszkańców, umożliwiając łatwe przemieszczanie się po okolicy.

Warto również zauważyć, że Północno-wschodnia obwodnica Bielska-Białej przebiega przez zachodnie peryferia Straconki, choć nie ma bezpośredniego połączenia z samą dzielnicą. Obwodnica ta wpływa na usprawnienie transportu w regionie, co jest istotne dla mieszkańców i osób przyjezdnych.

Urodzeni w Straconce

W Straconce, niewielkiej, ale znaczącej dzielnicy Bielska-Białej, przyszło na świat wielu utalentowanych ludzi, którzy odcisnęli swoje piętno w różnych dziedzinach sztuki i kultury.

• Ambroży Klimczak (1914-1985) – odznaczający się znakomitym talentem aktor teatralny, filmowy oraz radiowy, którego dokonania zapisały się w pamięci wielu miłośników sztuki,
• Urszula Dudziak (* 1943) – wybitna piosenkarka, kompozytorka oraz autorka tekstów, która zdobyła uznanie nie tylko w kraju, ale i za granicą.

---

Oceń: Straconka (Bielsko-Biała)

---