Lipnik (Bielsko-Biała)

---

Położenie

„Obręb Lipnik (kod TERYT 246101_1.0032), którego granice są zgodne z dawnymi zasięgami tej wsi z XVIII i XIX wieku, definiuje się w następujący sposób:

• Na północy: linia, która przecina zakłady NEMAK Poland przy ulicy Komorowickiej, ulica Konwaliowa, rzeka Krzywa, następnie linia biegnąca w osi północ–południe między zakładami Bispol a ulicą Czerwoną na wschód od ulicy Niezapominajek, ulica Czerwona, ulica Orchidei, a także linia biegnąca po zachodniej stronie drogi ekspresowej S1 (obwodnicy wschodniej), która częściowo pokrywa się z ulicami Księży Las i Ametystową aż do wysokości węzła drogowego Suchy Potok; granica rozciąga się do około 300–500 m na północ od ulicy Witosa i w kierunku przedłużenia ulicy Krzemionki – granica z Komorowicami oraz Hałcnowem.
• Na wschodzie: granica administracyjna Bielska-Białej, która oddziela ją od gminy Kozy.
• Na południu: ulica Matecznik oraz linia biegnąca na jej przedłużeniu, ulica Wspólna i jej kontynuacja, a także nieregularna linia, która rozciąga się na południe od ulicy Langiewicza, tworząc cypel w okolicy skrzyżowania tejże ulicy z drogą ekspresową S1 oraz Doliną Złotego Potoku; dalej, linia biegnąca w kierunku wschodnim od ulicy Brackiej i Jeździeckiej w pobliżu drogi ekspresowej S1, ulica Wczasowa; granicą są także linie kolejowe nr 139 (przystanek Bielsko-Biała Leszczyny, który jest podzielony) oraz ulica Piaskowa – granice z Straconką i Mikuszowicami Krakowskimi.
• Na zachodzie: rzeka Biała, a następnie linia, która przecina centrum handlowe Gemini Park, ulica Leszczyńska; od mostu w ciągu ulicy Leszczyńskiej ponownie mur wodny rzeki Biała aż do rejonu wiaduktu kolejowego, po czym linia biegnąca przez ulice Sempołowskiej, Dworkową, Zieloną, Rychlińskiego, Broniewskiego; nieregularna linia znajduje się również w rejonie placu Opatrzności Bożej, zostawiająca południową pierzeję placu po stronie Lipnika, ale poza nią znajduje się kościół Opatrzności Bożej. Linia ta przecina również dawną likiernię Grossa, prowadząc do ulicy Wyzwolenia aż do zakładów Polsport i dawnego cmentarza żydowskiego, ulica Towarzystwa Szkoły Ludowej oraz linia nieistniejącej młynówki pomiędzy ulicą Komorowicką a Nadbrzeżną, a dalej od mostu w ciągu ulicy Mostowej znowu płynąca rzeka Biała – granica z Kamienicą, Żywieckim Przedmieściem, Białą oraz Dolnym Przedmieściem.

Granice osiedla Lipnik jako jednostki pomocniczej gminy, zgodnie z administracyjnym podziałem wprowadzonym w 2002 roku, definiują się w następujący sposób:

• Na północy: linia kolejowa nr 117 – granica z osiedlem samorządowym Hałcnów.
• Na wschodzie: granica administracyjna Bielska-Białej z gminą Kozy.
• Na południu: Dolina Złotego Potoku oraz linia na północ od zabudowań Osiedla Langiewicza – ciśnienie związane granice z osiedlem samorządowym Straconka oraz Złote Łany.
• Na zachodzie: nieregularna linia w pobliżu ulic Krynicznej, Tkaczy i Świerkowej, a także ulic Krakowskiej, Róż oraz ścieżka, która w formie przedłużenia ulicy Przybyszewskiego wyznacza granicę z osiedlami samorządowymi Grunwaldzkie i Biała Krakowska.

Powierzchnia obrębu Lipnik wynosi ponad 20 km², obejmując w sumie dziesięć osiedli samorządowych, wśród których poza samym Lipnikiem (o powierzchni 8,93 km²) wyróżnia się: Biała Krakowska, Biała Północ, Biała Śródmieście, Biała Wschód, Grunwaldzkie, Hałcnów, Leszczyny, Straconka oraz Złote Łany.

W potocznym znaczeniu, dzisiejsze rozumienie Lipnika pokrywa się głównie z osiedlem samorządowym. Wiele osób ma nikłą świadomość przynależności do niego, np. Leszczyn, Krzemionek, niewielkie kawałki ulicy Komorowickiej, a nawet fragmenty ulicy 11 Listopada. Przykładem reliktu nazwijmy przystanek kolejowy Bielsko-Biała Lipnik, który znajduje się na Osiedlu Grunwaldzkim.

Węższe znaczenie Lipnika oznacza obecność dzielnicy o przedmiejskim charakterze, w której dominuje rozproszona zabudowa jednorodzinna, co jest wynikiem procesów suburbanizacyjnych. W ramach Lipnika wyróżniamy:

• Lipnik Dolny (centrum dzielnicy z kościołem Narodzenia NMP oraz rejon ulicy Lipnickiej),
• Lipnik Górny (położony wyżej i bardziej na wschód, w rejonie ulicy Krakowskiej i Polnej),
• Wróblowice (najbardziej na wschód wysunięty przysiółek graniczący z Kozami),
• Osiedle Lipnickie (osiedle domów jednorodzinnych w rejonie ulic Brzóski, Wielkopolskiej oraz Lubelskiej).

Obszar Lipnika leży na Pogórzu Śląskim, u podnóża Beskidu Małego, w szczególności szczytów Gaiki (808 m n.p.m.) i Czupel (654 m n.p.m.). Część górska należy do Parku Krajobrazowego Beskidu Małego. Miejscowość ta rozwijała się w dolinie Niwki, która w swoim górnym biegu dzieli się na kilkanaście potoków źródłowych. Tereny przylegające do jednego z tych potoków, nazywanego Złotym Potokiem, mają potencjał do utworzenia zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Dolina Złotego Potoku”. Ponad doliną Niwki wznoszą się Pierwszy i Drugi Kopiec Lipnicki, o wysokościach odpowiednio 368 i 435 m n.p.m. Na pierwszym z nich znajduje się osiedle mieszkaniowe znane jako osiedle Dygasińskiego, lub Na Kopcu Lipnickim, które przynależy do jednostki pomocniczej gminy Biała Krakowska. Drugi kopiec z kolei to okolice wysypiska śmieci oraz schroniska dla zwierząt w Lipniku Górnym. Z północy i wschodu oba kopce oblewają wody drugiej lipnickiej rzeki – Krzywej.

Historia

Lipnik, dzielnica Bielska-Białej, swoje początkowe korzenie odnajduje już w drugiej połowie XIII wieku. Pierwsze wzmianki pisemne pochodzą jednak z roku 1325, kiedy to już istniała Starego Bielska, Komorowic oraz dzisiejszych dzielnic. W „wyspie językowej bielsko-bialskiej” dominował język niemiecki, mimo iż już od średniowiecza Lipnik cechowała różnorodna struktura etniczna z istotną obecnością ludności polskiej.

Około roku 1508, według zachowanego wykazu ludności, 67 mieszkańców Lipnika wykazywało przewagę niemieckich nazwisk. Już w XIV wieku pojawiały się odmienne nazwy jak Lipnik, Lipniki czy Leypnik, sugerujące wpływ lipowego gaju, a pierwsza niemiecka forma Kunzendorf pochodząca od sprowadzonego osadnika Konrada, zanotowana została w 1433.

W 1315, po reorganizacji księstwa cieszyńskiego, Lipnik znalazł się w granicach księstwa oświęcimskiego. Po sprzedaniu księstwa w 1457 Kazimierzowi Jagiellończykowi, transformował się na przestrzeni lat poprzez różne zmiany dzierżawcze. Dla przykładu, w 1548 pod rządami Floriana Zebrzydowskiego, wprowadzono prawo magdeburskie, ustanawiając wiejski samorząd z Walentym Krzyszko jako pierwszym sołtysem. Wówczas to również na obrzeżach dobra lipnickiego powstały nowe osady, jak Biała czy Straconką.

W miarę upływu czasu, mimo podejmowanych działań kontrreformacyjnych, luteranizm zdominował wieś. Wiek XVII przyniósł kolejne zawirowania z buntem chłopskim pod opieką Jana Wizemberga młodszego oraz antykatolickimi ruchami. Mimo że zbór lipnicki zamknięto w 1658, luteranizm przetrwał, a wpływy protestanckie były nadal obecne.

Próby zwiększenia dominacji katolicyzmu zintensyfikowały się w XVIII wieku przy udziale kaplicy jezuickiej w Białej. Mimo to, dominacja wyznaniowa luteran była niezachwiana aż do późniejszych zmian demograficznych, które spowodowały odwrócenie proporcji wyznaniowych na korzyść katolicyzmu. Rozwój żydowskiego osadnictwa przyczynił się do powstania synagogi oraz licznych innych żydowskich instytucji.

Rozwijający się przemysł, w tym fabryki sukna, przyczyniły się do powstania miejskiej części Lipnika, będącej istotnym zapleczem dla Bielska i Białej. W XIX wieku powstały istotne zakłady, takie jak przędzalnia na Leszczynach, które przyciągały pracowników z regionalnych miast.

Lipnik ponownie pojawił się na administracyjnej mapie podczas II wojny światowej, by znów połączyć się z Bielską-Białą w późniejszych dekadach. Tragiczna historia lokalnej społeczności żydowskiej znalazła swoje apogeum, gdy getto zostało utworzone na terenie starego miasta a synagoga zniszczona. Tragiczne wydarzenia wojenne dopełniały obrazu tej części Bielska-Białej, która, mimo licznych zmian i straty, zachowała swój charakter.

Poszczególne części Lipnika, osiedla takie jak osiedle Grunwaldzkie, i wielkopłytowe osiedle mieszkaniowe na Złotych Łanach, przeszły różnorodne transformacje w ostatnich dekadach. Obecnie dzielnica stanowi połączenie tradycyjnej i nowoczesnej tkanki miejskiej.

Integracja Lipnika z północno-wschodnią obwodnicą Bielska-Białej oraz zmiany strukturalne ukształtowały dzisiejszy obraz tej malowniczej i historycznie bogatej części Bielska-Białej.

Zabytki

W Lipniku, w sercu Bielska-Białej, znajdują się liczne zabytki, które są świadectwem bogatej historii tej okolicy. Warto zaznaczyć, że jednym z najcenniejszych obiektów jest kościół Narodzenia NMP. Ten piękny katolicki kościół parafialny został wzniesiony w latach 1881–1885 w stylu neogotyckim, zastępując wcześniejszą świątynię, która spłonęła. Największą wartością tego miejsca jest gotycka rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem, datowana na około 1470 rok, ocalała z poprzedniego kościoła.

Warto również zwrócić uwagę na cmentarze, które pełnią istotną rolę w zachowaniu pamięci o przeszłości. Cmentarz katolicki przy ulicy Polnej, założony w 1835 roku oraz cmentarz ewangelicki przy ulicy Krakowskiej, datowany na 1886 z kaplicą z 1936 roku, są często odwiedzane przez mieszkańców.

Wśród zabytkowych budowli szkolnych znajdują się również obiekty o charakterze edukacyjnym. W Lipniku można znaleźć:

• dawną szkołę katolicką, aktualnie Jubileuszowe Centrum Caritas Diecezji Bielsko- Żywieckiej, wzniesioną w stylu neogotyckim w 1865 roku (Polna 31),
• dawną szkołę ewangelicką, obecnie Przedszkole nr 27, z 1908 roku (Krakowska 243),
• dawną szkołę polską Towarzystwa Szkoły Ludowej, aktualnie Szkoła Podstawowa nr 13, oddaną do użytku w 1911 roku (Lipnicka 226).

Leśniczówka, nazywana także Domem Myśliwskim (Jägerhaus), to drewniany budynek, który powstał w 1884 roku według projektu Emanuela Rosta seniora. Początkowo budynek służył jako siedziba zarządu lasów miejskich Białej, a także spełniał funkcje gastronomiczne oraz noclegowe. Po zakończeniu II wojny światowej zyskał nowe przeznaczenie jako kwatery dla robotników leśnych, a także filię Szkoły Podstawowej nr 13 aż do 1975 roku. W latach 2005–2015 prowadzono doraźne remonty, a w lipcu 2022 roku podjęto decyzję o jego kompleksowej rewitalizacji z myślą o Ośrodku Kultury Leśnej.

W mieście zachowały się również cenne budynki mieszkalne z XIX oraz pierwszej połowy XX wieku, szczególnie wzdłuż ulicy Lipnickiej. W tzw. „miejskiej części Lipnika” znajduje się:

• Dwór Lipnicki, który był siedzibą dzierżawców Lipnika od XVI wieku, a obecnie pełni funkcję klasztoru Zgromadzenia Córek Bożej Miłości,
• cmentarz katolicki przy ulicy Cmentarnej, pełniący funkcje głównej nekropolii katolickiej dla Białej, założony około 1790 roku, który służy parafii Opatrzności Bożej,
• Dwór Thomkego, klasycystyczny zajazd z końca XVIII wieku, aktualnie siedziba banku, był niegdyś miejscem o dużym znaczeniu lokalnym.

W Lipniku można również znaleźć historyczne kompleksy fabryczne:

• dawna gorzelnia i likiernia Jacoba Grossa, która została zrewitalizowana w latach 2019–2021, obecnie nosząca nazwę Manufaktura Grossa,
• dawna gorzelnia i likiernia Adolfa Fränkela, obecna siedziba Automobilklubu Beskidzkiego oraz Muzeum Motoryzacji,
• dawna fabryka sukna Teodora Zagórskiego, która po II wojnie światowej funkcjonowała jako Zakłady Przemysłu Wełnianego WEGA oraz dawna szkoła niemiecka, dziś przedszkole.

Beskidzkie Centrum Onkologii, dawny szpital powiatowy, to kolejny zabytek, który powstał w latach 1908–1910, prezentujący cechy neobarokowe i secesyjne.

Do zabytków można także zaliczyć zwartą zabudowę kamienic w końcowym odcinku ulicy 11 Listopada, współczesne domy spedycyjne oraz budynki mieszkalne z XIX wieku.

Wśród nich warto wymienić:

• nr 63 – dawny dom spedycyjny, miejsce, w którym mieszkał i prowadził dom modlitwy Aron Halberstam, lider bialskich chasydów,
• nr 82 – neobarokowa kamienica z 1880 roku, wzniesiona dla Arnolda Grossa,
• nr 88 – dawny zajazd Theodora Gany, znany w okresie międzywojennym jako Dom Katolicki.

W najszerszym kontekście, zabytki Lipnika to także stary kompleks fabryczny przy ulicy Komorowickiej, budynek stacji kolejowej Bielsko-Biała Wschód, cmentarz żołnierzy radzieckich, wille z okresu międzywojennego oraz Dom Żołnierza, a także osiedle Grunwaldzkie wybudowane w latach 50. XX wieku, którego architektura odzwierciedla cechy socrealistyczne.

Urodzeni w Lipniku

W Lipniku, malowniczej dzielnicy Bielska-Białej, przyszli na świat ludzie, którzy odznaczyli się w różnych dziedzinach życia, zarówno kulturalnego, jak i politycznego. Lista znanych postaci z Lipnika jest naprawdę niezwykła.

• Franciszek Ksawery Fuchs (1798–1885) – przemysłowiec, który był pionierem w branży spożywczej, zakładając pierwszą fabrykę czekolady w Warszawie,
• Amalia Krieger (1846–1928) – utalentowana fotografka, która uwieczniała rzeczywistość swojego czasu,
• Josef Lampa (1893–1977) – działacz polityczny, który po II wojnie światowej został pierwszym burmistrzem Morawskiej Ostrawy,
• Jan Niedziołek (1894–1971) – porucznik żandarmerii Wojska Polskiego, który służył w trudnych czasach,
• Egon Riss (1901–1964) – architekt, który zyskał uznanie, pracując między innymi w Wiedniu i Szkocji,
• Marian Ruzamski (1889–1945) – utalentowany malarz, który wzbogacił polskie malarstwo o wiele cennych dzieł,
• Artur Schnabel (1882–1951) – znakomity pianista i kompozytor, który odgrywał ważną rolę w muzyce klasycznej,
• Zdzisław Truskolaski (1899–1949) – wybitny malarz i przedstawiciel ekspresjonizmu, uznany za Sprawiedliwego wśród Narodów Świata,
• Johannes Volkelt (1848–1930) – filozof, który wyróżniał się jako przedstawiciel neokantyzmu,
• Karol Wojtyła senior (1879–1941) – żołnierz C.K. Armii i Wojska Polskiego, a także ojciec papieża Jana Pawła II,
• Warto również zaznaczyć, że z Lipnika pochodziła matka i babcia przyszłego papieża, Anna Marianna z domu Przeczek (1853–1881).

Osoby te przyczyniły się do rozwoju społeczności lokalnej i niesłychanie wzbogaciły polską kulturę oraz historię.

---

Oceń: Lipnik (Bielsko-Biała)

---