Ulica 11 Listopada w Bielsku-Białej

---

Przebieg

Ulica 11 Listopada rozpoczyna swój bieg na Dolnym Przedmieściu, odchyliwszy się w kierunku wschodnim od ulicy Barlickiego. Na zachodzie natomiast jej kontynuacją jest Przechód Schodowy, który łączy deptak z ulicą 3 Maja, znajdującą się obok hotelu President.

Pierwszą przecznicą 11 Listopada jest ulica Cechowa, która ma długość 50 m. Następnie, po przejściu obok kamienicy Burdy, deptak prowadzi wzdłuż mostu na Białej, który mierzy 130 m. Most ten historycznie dzielił Bielsko i Białą. Tuż za mostem, na 160 m od rozpoczęcia, znajduje się nieregularny plac, w którym dumnie prezentuje się fontanna–pomnik Reksia. Ten plac rozciąga się od ulicy Stojałowskiego do Spółdzielczego Domu Handlowego Klimczok oraz Galerii Sfera.

Kontynuując swoją trasę, ulica przekształca się w ciąg ulic Krótką oraz Łukową, co zajmuje 200 m. Mijając historyczne kamienice józefińskie, ulica dociera do placu Wojska Polskiego, który był niegdyś rynkiem Białej. Z tego placu, w kierunku południowym, wyrusza ulica Ratuszowa i biegnie przez 370 m. Na 470 metrze od deptaku odchodzi ulica Komorowicka w kierunku północnym oraz Głęboka na południe, a na 520 metrze ulica zmierza ku placowi Wolności, który jest drugim rynkiem Białej.

Po placu Wolności widoczny jest kolejny zespół budynków z licznymi kamienicami w stylu józefińskim, a jego koniec ma miejsce na ulicy Wyzwolenia, która znajduje się na 710 m trasy. W międzyczasie, ulica Szkolna odcina ten obszar na długości 650 m.

Na skrzyżowaniu z ulicą Wyzwolenia, deptak przemienia się w zwykłą ulicę, pokrytą kostką brukową, co pozwala na normalny ruch kołowy oraz zapewnia wydzielony parking. Przy Dworze Thomkego, w odległości 850 m, z ulicy 11 Listopada odchodzi ulica Żywiecka, która łączy ją z placem Opatrzności Bożej, lecz nie ma ona bezpośredniego powiązania z fragmentem Żywieckiej będącym częścią drogi krajowej nr 52. Po przejściu około 30 m za Żywiecką, ulica 11 Listopada dobiega końca, wchodząc w przejście podziemne pod ulicą Lwowską.

Historia

Początki istnienia ulicy sięgają czasów, gdy powstała Pierwsza Galicyjska Szosa Pocztowo-Handlowa, znana szerzej jako „drogą cesarską”. Ta ważna arteria komunikacyjna, powszechnie określana również jako „cesarka”, „trakt wiedeński” czy „trakt środkowogalicyjski”, miała na celu połączenie Białej, znajdującej się na granicy Śląska Cieszyńskiego, przez Kraków i Przemyśl, z Lwowem. Dzięki temu przedsięwzięciu Galicja miała zyskać lepsze połączenie z resztą monarchii habsburskiej. Już w 1773 roku na szlaku z Bielska do Lwowa funkcjonowała poczta konna, a od 1775 roku kursowały dyliżanse.

Budowę szosy powierzył inżynier Johann Gross, a po przeprowadzeniu niezbędnych pomiarów katastralnych projekt zainaugurowano w 1780 roku, kończąc ją ostatecznie w 1785 roku. Inauguracja odcinka Biała – Bochnia miała miejsce już 20 kwietnia 1781 roku. „Cesarka” wymusiła przekształcenie istniejącej zabudowy Białej, która skupiała się wzdłuż Niwki oraz dzisiejszych ulic Łukowej, Cyniarskiej i Szkolnej. Konieczne okazały się również pewne wyburzenia. Dzięki nowemu wytyczeniu ulicy i powiązanym regulacjom przestrzennym, w tym założeniu drugiego rynku bialskiego – obecnego placu Wolności – ukształtował się nowy sposób zabudowy Białej, który spowodował znaczny rozwój budowlany. Do końca lat 80. XVIII wieku w Białej powstało wiele nowych budynków, w tym murowanych. Do najstarszych przetrwałych kamienic przy ulicy 11 Listopada należy m.in. nr 54 z 1782 roku, nr 19 z 1783 roku oraz nr 14–16, które wzniesiono w 1787 roku.

W przypadku Bielska, ta szosa nie miała tak dużego znaczenia, ponieważ długość bielskiego odcinka wynosiła zaledwie 140 metrów, a w czasach budowy w dużej mierze wykorzystywano już istniejący układ urbanistyczny. Nowy drewniany most został skonstruowany na rzece Białej w ramach tej inwestycji.

Obecna ulica 11 Listopada znajdowała się na terenie trzech gmin: nie tylko Bielsku i Białej, ale także we wsi Lipnik. Granice między Białą a Lipnikiem biegły wzdłuż obecnej ulicy Wyzwolenia, a okolice stanowiły tzw. „miejską część Lipnika”, zamieszkane głównie przez ludność żydowską, która do 1848 roku miała zakaz osiedlania się w obszarze Białej. W 1827 roku na rogu dzisiejszej ulicy Ratuszowej, w obszarze będącym jednocześnie początkiem pierwszego rynku bialskiego, powstał nowy ratusz, który pełnił swoją rolę do 1897 roku.

Znaczące zmiany w nadbudowie ulicy miały miejsce na początku XX wieku, gdy dwumiasto zaczęło się rozwijać, stając się kluczowym ośrodkiem przemysłowym, co z kolei przyczyniło się do aspiracji wielkomiejskich. Szczególnie na bielskim odcinku, dawne budownictwo ustąpiło miejsca wyższym kamienicom w stylu historyzmu i secesji. W 1893 roku, według projektu Carla Korna, zrealizowano budowę kamienicy cesarskiego radcy Viktora Burdy, wyróżniającej się charakterystyczną nadbrzeżną fasadą, do której podziemi wkomponowano ujście skanalizowanego potoku Niper. W Białej nastąpił nowy ruch budowlany głównie wokół rynków: Josefsplatzu (dziś plac Wojska Polskiego) oraz Franzensplatzu (dziś plac Wolności).

W wyniku działań budowlanych wpłynęły na układ przestrzenny, co w latach 1890, także w Bielsku oraz Białej było powiązane ze zmianą nazwy ulicy Wiedeńskiej (Wiener Straße) na Hauptstraße (Główna), oraz Lipniker Hauptstraße na odcinku lipnickim. 23 kwietnia 1890 roku, na tych ulicach miała miejsce najgłośniejsza demonstracja robotnicza w historii dwumiasta. Gromadzące się 3 tysiące osób, które poprzedzały planowany strajk majowy, zapoczątkowały zamieszki, które zostały stłumione przez wojsko, wyniszczając życie jedenastu ludzi oraz raniąc wielu.

W 1895 roku przygotowano plan budowy linii tramwajowej wzdłuż Głównej, prowadzącej do skrzyżowania z Żywiecką, jednak nigdy nie zrealizowano tej inwestycji, pomimo ponownych prób w tych kwestiach. W latach 1896-1897 powstał nowy kratownicowy most na rzece Białej, który był obiektem budowlanym w tym okresie.

Podczas I wojny światowej ulica otrzymała nazwę Kaiser-Wilhelm-Straße (Cesarza Wilhelma), co miało na celu upamiętnienie sojuszu austriacko-niemieckiego. Po 1918 roku przywrócono pierwotną nazwę, jednak niebawem zmiany powróciły: nazwa bielskiego odcinka stała się Jagiellońska, a w 1928 roku, w dziesiątą rocznicę niepodległości, bialski odcinek zaczął nosić miano 11 Listopada. W skład tego odcinka wchodziła także dawna Główna Lipnicka, ponieważ Lipnik przyłączono do Białej w 1925 roku. Wyrazistą pamiątką epoki międzywojnia jest modernistyczna kamienica Franciszka Schuberta, zrealizowana w 1935 roku przy rogu ulicy Komorowickiej, według planów Alfreda Wiedermanna.

W czasie II wojny światowej, cała ulica po raz pierwszy stała się administracyjnie zjednoczona, nosząc nazwę Hermann-Göring-Straße (Hermanna Göringa). W lutym 1945 roku, wycofujące się wojska niemieckie wysadziły most na Białej, co spowodowało zniszczenia budynków nr 11 w Bielsku oraz nr 2 w Białej, które zostały rozebrane. Stary most kratownicowy nie został odbudowany. Po zakończeniu II wojny światowej przywrócono wcześniejsze nazwy ulic, w 1948 roku zmieniając bialski odcinek na Zjednoczenia. Z chwilą połączenia Bielska i Białej w 1951 roku, ulicy nadano imię Feliksa Dzierżyńskiego.

W latach 60. XX wieku wyburzono kamienicę przy ul. Barlickiego 7, co poszerzyło Przechód Schodowy – przejście łączące dzisiejszą ulicę Dzierżyńskiego z Lenina (obecnie 3 Maja) i hotelem President. W tym samym czasie wyburzono także budynek przy ul. Barlickiego. Około 1970 roku, zdemontowano dawny zajazd Pod Zielonym Drzewem, poprzedzający kamienicę nr 59, a na tym miejscu stworzono wysepki oraz łuk dla ulicy Wyzwolenia.

W 1973 roku oddano do użytku nową ulicę Iwana Koniewa, znaną obecnie jako Stanisława Stojałowskiego, wraz z nowym mostem. Realizacja tego projekt zlokalizowana była 100–200 metrów na południowy wschód, w miejscu skanalizowanej Niwki, co pozwoliło wyeliminować ruch kołowy z ulicy Dzierżyńskiego, zmieniając ją w przestrzeń pieszą (z wyjątkiem końcowej części). W tym samym okresie, w latach 70. XX wieku powstał również dwupasmowy odcinek ulicy Lwowskiej, który diametralnie zmienił układ komunikacyjny Białej. W związku z tą inwestycją, zburzono częściowo zabudowania dworu Thomkego, pierwotnie obejmujące potok Niwkę, a także kilka budynków sąsiednich.

Mimo budowy przejścia podziemnego na trasie Lwowskiej z Dzierżyńskiego, która podzieliła tę drugą ulicę na dwie części: w śródmieściu z dominującą funkcją deptaka (dziś ulica 11 Listopada) oraz na ruchliwą drogę wyjazdową do Krakowa (dzisiejsza Krakowska). W 1989 roku zburzono trzy kamienice józefińskie znajdujące się między rzeką a ulicą Łukową (nr 13, 15 i 17), a ich miejsce zajmuje nowoczesny budynek banku PKO.

Wraz z pojawieniem się hipermarketów i centrów handlowych w Bielsku-Białej, w tym w pobliżu Galerii Sfera, znacznie ograniczono liczbę sklepów oraz lokali usługowych w głównym deptaku. Kwestia „umierania ulicy 11 Listopada” regularnie powraca w debatach medialnych. W 2006 roku rozpoczęto dwuletnią przebudowę tej ulicy, w ramach której postawiono nowe stylowe oświetlenie, ławeczki oraz odnowiono nawierzchnię, a także przebudowano Przechód Schodowy łączący ją z ulicą 3 Maja. Rekonstrukcja kratownicy z XIX-wiecznego mostu, która już wcześniej była planowana, miała miejsce dopiero w 2021 roku, z okazji świętowania 70-lecia połączenia Bielska i Białej. W 2007 roku usytuowano nową kamienicę, z częściowym odwzorowaniem wysadzonej kamienicy Haberfeldów (nr 2 w Białej). To był także czas, kiedy po raz pierwszy, na przełomie sierpnia i września, zorganizowano Święto Ulicy 11 Listopada. W 2009 roku na placu nad rzeką przy moście odsłonięto pomnik–fontannę Reksia, co było niewątpliwie pierwszym z kilku upamiętnień postaci z kreskówek produkowanych przez Studio Filmów Rysunkowych. W kolejnych latach, w ramach tworzenia szlaku Bajkowe Bielsko-Biała, przy dawnym ratuszu bialskim (nr 38) ustawiono brązowe figury bohaterów bajki „Porwanie Baltazara Gąbki”, takie jak Smok Wawelski i Bartłomiej Bartolini herbu Zielona Pietruszka w 2020 roku, a w 2021 roku także Dona Pedro oraz stwora Mypinga.

Święto Ulicy 11 Listopada

W latach 2007–2010, w drugiej połowie czerwca (a w 2007 roku na przełomie sierpnia i września), odbywało się Święto Ulicy 11 Listopada. W tym okresie ulica była stylizowana na XIX-wieczną – można było zobaczyć dorożki, szlaban na moście oraz budki pograniczników (co nie jest zgodne z zachowaną dokumentacją historyczną, gdyż takich obiektów tam nigdy nie było). Na ulicy pojawiali się stylowo ubrani gazeciarze, muzycy, kapele podwórkowe oraz kwiaciarki. Na placu Wolności organizowano Jarmark Galicyjski, w CH Biała wyświetlano stare filmy (Stare Kino Bielskie), a w pałacyku Strzygowskich odbywały się wystawy tematyczne. Estrady na placach Wolności i Wojska Polskiego były miejscem występów zaproszonych artystów. Niezapomnianą atrakcją w 2008 roku była parada z udziałem cesarza Franciszka Józefa I, którego rolę odgrywał Bernard Krawczyk. Okazji do świętowania towarzyszyło wydanie okolicznościowej Gazety Bielskiej. Organizatorami wydarzenia byli Urząd Miejski oraz Biuro Promocji i Wystaw „Astra”.

Zabudowa

Zabudowa józefińska

Kamienice określane mianem „józefińskich” powstały w pierwszych latach rozwoju ulicy, pozostając pod wpływem planowania tej trasy jako fragmentu traktu środkowogalicyjskiego za czasów panowania cesarza Józefa I. Wzniesione w ostatnich dwóch dekadach XVIII wieku oraz na początku XIX wieku, są to budynki jednopiętrowe, przykryte wysokim dachem łamanym lub naczółkowym. Charakteryzują się one skromnymi elewacjami, w których przeważają cechy klasycystyczne oraz późnobarokowe.

W Bielsku-Białej znajduje się kilka wyjątkowych przykładów tego stylu architektonicznego. Szczególnie dobrze zachował się zespół kamienic, który rozciąga się pomiędzy placem Wojska Polskiego a skrzyżowaniem z ulicą Łukową i Krótką, w tym numery: 19–25 w pierzei północnej oraz 20–28 w pierzei południowej. Na elewacji kamienicy nr 19 można dostrzec datę 1783, a kamienica nr 14–16, w której znajduje się pub Galicja, pochodzi z 1787 roku. Typowym przykładem stylu józefińskiego jest natomiast kamienica nr 54, zbudowana w 1782 roku.

Z zabudowy przełomu XIX i XX wieku warty uwagi są kamienice oznaczone numerami 37, 39, 45–49, 50, 58, 64–68, 76, a także nr 29 znajdująca się w narożniku ulicy, gdzie działa znana apteka „Pod Białym Orłem”, która ma swa tradycję sięgającą XVIII wieku.

Pozostałe obiekty

• nr 1 – dawny zajazd z końca XVIII wieku, później dom burmistrza Moritza Gustava Scholza, stanowi najstarszy zachowany budynek na bielskim odcinku ulicy,
• nr 2 – narożna neorenesansowa kamienica Ignacego Löwenberga z 1898 roku,
• nr 3 – późnoklasycystyczna kamienica Kolbenheyerów z około 1870 roku,
• nr 4 – kamienica Geyerów, projektowana przez Ernsta Lindnera, o cechach wczesnomodernistycznych, z 1912 roku,
• nr 5 – dawny Bank Eskomptowy i Wekslowy,
• nr 6 – kamienica Oskara Pfistera, również w stylu wczesnomodernistycznym, z 1912 roku, autorstwa Friedricha i Karla Schulzów,
• nr 7 – dawny zajazd i dom spedycyjny z szeroką bramą i arkadowymi krużgankami, wybudowany w 1886 roku,
• nr 8 – narożna kamienica neobarokowa z 1905 roku, wzniesiona według projektu Titusa Neugebauera dla Viktora Burdy,
• nr 10 – kamienica Viktora Burdy, radcy cesarskiego, z lat 1892–1893, zaprojektowana przez Carla Korna, z neobarokową fasadą zwróconą w kierunku rzeki,
• nr 12 – postmodernistyczna kamienica z 2007 roku, która nawiązuje do historycznej kamienicy Haberfeldów, zniszczonej w 1945 roku,
• nr 15 – gmach bankowy, wybudowany w latach 1989–1994, w miejscu trzech wyburzonych kamienic józefińskich; pierwotnie był siedzibą PKO BP, obecnie niewykorzystany,
• nr 34 – neorenesansowa kamienica Racheli Mehl z 1903 roku,
• nr 35 – modernistyczna kamienica wzniesiona w 1935 dla Franciszka Schuberta, według projektu Alfreda Wiedermanna,
• nr 36 – kamienica Juliusa Korna z 1902 roku, pierwotnie neorenesansowa, później odbudowana po pożarze w 1945 roku,
• nr 38 – dawny ratusz bialski, zbudowany w 1827 roku, który funkcjonował do 1897 roku, gdy zastąpiono go nowym gmachem magistratu i kasy oszczędności,
• nr 39 – neobarokowa kamienica Davida Feinera z 1902 roku,
• nr 40 – pałacyk miejski Strzygowskich z około 1880 roku, obecnie siedziba Książnicy Beskidzkiej,
• nr 41 – neobarokowa kamienica Michaela Neumanna z 1904 roku, projektowana przez Alexandra Neumanna,
• nr 60 – dawny hotel Pod Orłem, zbudowany w 1905 roku w stylu neobarokowym oraz klasycystycznym; obecnie pełni funkcję biurowca oraz pasażu handlowego,
• nr 63 – dawna siedziba domu spedycyjnego, datowana na początek XIX wieku, z rozległym zespołem oficyn, w której mieszkał aron Halberstam,
• nr 82 – neobarokowa kamienica z 1880 roku, wzniesiona dla Arnolda Grossa, właściciela sąsiadującej z kamienicą fabryki likierów,
• nr 88 – dawny zajazd Theodora Gany z I połowy XIX wieku, w okresie międzywojennym znany jako Dom Katolicki,
• nr 102 – dawna siedziba zajazdu Thomkego, później znana jako zajazd Köntzera; przykład klasycystycznej architektury z końca XVIII wieku, obecnie siedziba banku.

---

Oceń: Ulica 11 Listopada w Bielsku-Białej

---