Plac Marcina Lutra w Bielsku-Białej

---

Lokalizacja i układ

Plac Marcina Lutra charakteryzuje się nieregularnym kształtem, co sprawia, że trudno określić jego dokładne wymiary. W kontekście numeracji budynków oraz oznaczeń na mapach, termin „plac Marcina Lutra” odnosi się do rozległej przestrzeni, która jest ograniczona od północy ulicą Frycza-Modrzewskiego, a na południu przez ulice Orkana i Waryńskiego. Od wschodu sięga ona posesji przylegających do ulicy Nad Niprem oraz Słowackiego, a od zachodu obejmuje posesje przypisane ulicy Listopadowej.

W sercu placu przebiega granica obrębów ewidencyjnych Górne Przedmieście oraz Dolne Przedmieście 57, co odzwierciedla historczny podział tej lokalizacji na dzielnice. Z perspektywy jednostek pomocniczych gminnych, znajduje się on w całości w granicach osiedla Górne Przedmieście, w bliskiej odległości od osiedla Śródmieście Bielsko.

Centralną część tej przestrzeni tworzą dwa zieleńce usytuowane bliskokościoła Zbawiciela. Po stronie południowej zlokalizowany jest pomnik Marcina Lutra, natomiast po stronie zachodniej znajduje się tzw. Studnia Pastorów. Ważnym elementem placu jest również parking, który zajmuje południową stronę budynku nr 3, w którym mieści się m.in. wydawnictwo Augustana, a także jezdnie dojazdowe oraz przejazdowe.

Historia

Historia placu jest ściśle związana z Bielskim Syjonem, który stanowi ewangelicką dzielnicę Bielska-Białej. Początki tejże osady sięgają 13 października 1781 roku, kiedy to cesarz Józef II wydał patent tolerancyjny, umożliwiający luteranom swobodne praktykowanie swojej religii oraz budowę miejsc kultu w obszarach zamieszkanych przez przynajmniej sto rodzin wyznaniowych. Już 19 marca 1782 roku odbyło się pierwsze nabożeństwo, podczas którego superintendent Jan Traugott Bartelmus po raz pierwszy użył określenia „bielski Syjon”, które na stałe przylgnęło do tej części miasta, położonej na granicy Dolnego oraz Górnego Przedmieścia, w której zlokalizowane były budynki związane z działalnością gminy ewangelickiej.

W latach 1782–1783 wzniesiono pierwszy budynek szkolny, a w 1787 rozpoczęto budowę murowanego kościoła, który po trzech latach zastąpił tymczasową drewnianą konstrukcję. W okresie od 1792 do 1794 roku powstał drugi budynek szkolny, zwany nową szkołą. Niestety, obie te budowle zostały zniszczone w wyniku wielkiego pożaru, który dotknął miasto w 1808 roku, ale szybko przystąpiono do ich odbudowy.

Rozbudowa Bielskiego Syjonu miała miejsce głównie w drugiej połowie XIX wieku. W 1849 roku znacznie poszerzono prawa ewangelików, co umożliwiło im wznoszenie świątyń bez żadnych ograniczeń. W tym czasie do kościoła dobudowano neogotycką wieżę od strony zachodniej. Kolejne duże przebudowy miały miejsce w 1881 roku, a także w latach 1895–1896, kiedy to wieżę dodatkowo podwyższono. W latach 1863-1866 zrealizowano projekt budowy Ewangelickiego Seminarium Nauczycielskiego, które otwarte w grudniu 1867, było pierwszą taką instytucją w państwie austriackim. Dodatkowo, w 1897 roku powstał budynek żeńskiej szkoły ludowej, która w 1906 roku została nadbudowana i zaczęła także pełnić funkcję żeńskiego seminarium nauczycielskiego.

8 września 1900 roku na Bielskim Syjonie odsłonięto pomnik Marcina Lutra, wykonany przez Franza Vogla. Był to jeden z dwóch pomników reformatora na terenie monarchii austro-węgierskiej, a po włączeniu Bielska do państwa polskiego po I wojnie światowej, stał się jedynym w kraju. Kolejnym monumentem, który pojawił się w tej lokalizacji, był Pomnik Wdzięczności i Miłości – fragment grobowca pastora Georga Nowaka z 1818 roku, przeniesiony w 1916 roku w pobliże kościoła. W 1934 roku, z inicjatywy Richarda Ernsta Wagnera, wzniesiono tzw. Studnię Pastorów, pomnik poświęcony początkowo Theodorowi Haasem, a następnie uzupełniony o inskrypcje przypominające innych zasłużonych pastorów bielskich, takich jak Jerzy Trzanowski, Lukas Wencelius, Johann Georg Schmitz oraz Karl Samuel Schneider.

Zasadniczą zmianą urbanistyczną w drugiej połowie XX wieku była rozbiórka w 1987 roku tzw. starej szkoły, której historia sięgała początków Bielskiego Syjonu. Na jej miejscu powstał postmodernistyczny budynek, w którym od 1992 roku mieści się Wydawnictwo Augustana. Pod tym samym adresem, plac Lutra 3, znajduje się również siedziba diecezji cieszyńskiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP. XIX-wieczne budowle szkolne współcześnie pełnią funkcję analogu dla Towarzystwa Szkolnego im. Mikołaja Reja, gdzie znajdują się: Szkoła Podstawowa nr 2 oraz Wyższa Szkoła Administracji w Bielsku-Białej.

Nowa szkoła obecnie pełni rolę plebanii parafii ewangelickiej Bielsko, która jest jedną z trzech parafii w mieście, obok Białej i Białej oraz Starego Bielska. Tu również mieści się bielski oddział Polskiego Towarzystwa Ewangelickiego.

W czasach austriackich plac nosił nazwę Kirchplatz, co po przystąpieniu do Polski zostało przetłumaczone na plac Kościelny. W okresie PRL ten teren nazywano placem księdza Piotra Ściegiennego, natomiast termin „Kościelny” po fuzji Bielska i Białej przejęła dzisiejszy plac Opatrzności Bożej w Białej. W 1990 roku nadano placowi imię Marcina Lutra, co odzwierciedla ściśle charakter tego miejsca.

Zabudowa i pomniki

Plac Marcina Lutra w Bielsku-Białej jest miejscem bogatym w historyczne budowle i pomniki, które przyciągają uwagę wielu odwiedzających. Oto najważniejsze z nich:

• Kościół Zbawiciela – zbudowany w latach 1787–1790, a następnie wielokrotnie przebudowywany w latach 1849–1852, 1881 oraz w latach 1895–1896,
• Pomnik Marcina Lutra, który powstał w roku 1900,
• Studnia Pastorów – pomnik, którego utworzenie miało miejsce w 1934 roku, aby oddać hołd zasłużonym pastorom bielskim, w tym Jerzemu Trzanowskiemu, Lukasa Wenceliusa, Johannowi Georgowi Schmitzowi, Karlowi Samuelowi Schneiderowi oraz Theodore’owi Haase’owi,
• Pomnik Wdzięczności i Miłości – element grobowca pastora Georga Nowaka z roku 1818, przeniesiony na plac obok kościoła w 1916 roku,
• Pastorówka – historyczna „nowa szkoła” z lat 1792–1794, obiekt plebanii parafii ewangelickiej Bielsko (plac Lutra 12),
• Dawne Ewangelickie Seminarium Nauczycielskie, wzniesione w latach 1863–1866, zaprojektowane przez Emanuela Rosta, obecnie będące siedzibą Wyższej Szkoły Administracji, a część budynków zajmuje także Szkoła Podstawowa nr 2 (plac Lutra 9),
• Dawna żeńska szkoła ludowa i średnia z roku 1897, zaprojektowana przez Moritza Thiena; została rozbudowana w 1906 roku, obecnie funkcjonuje jako Szkoła Podstawowa nr 2 (plac Lutra 7),
• W budynku przy placu Lutra 3, który powstał w latach 1987–1992, znajduje się siedziba Wydawnictwa Augustana oraz zarządu diecezji cieszyńskiej.

---

Oceń: Plac Marcina Lutra w Bielsku-Białej

---