Plac Wolności w Bielsku-Białej

---

Układ i płyta

Plac Wolności w Bielsku-Białej ma kształt zbliżony do prostokąta, z wymiarami wynoszącymi 75 m w osi północ-południe oraz 40 m w osi wschód-zachód. Jego całkowita powierzchnia osiąga 3000 m².

Od strony południowej, plac ograniczony jest ulicą11 Listopada, która stanowi główny deptak handlowy miasta. Południowa pierzeja placu według numeracji budynków przynależy bezpośrednio do tej ulicy. Ulica ta wpada w narożnik na południowo-zachodniej stronie placu i wychodzi z narożnika południowo-wschodniego.

Północna pierzeja placu z kolei przecinana jest przez wlot ulicy Legionów. W centrum placu znajduje się płatny parking oraz postój taksówek, a wjazd na nie usytuowany jest od strony ul. Legionów.

Dodatkowo, południowa część placu, która jest jednocześnie częścią ul. 11 Listopada, oraz około 20-metrowe przestrzenie oddzielone od parkingu drzewami i klombami kwiatowymi wzdłuż wschodniej i zachodniej pierzei, tworzą strefę pieszą. Cała płyta placu, obejmująca również parking oraz przestrzeń pieszą, została wybrukowana.

Historia

Plac Wolności, znany wcześniej jako Nowy Rynek (Neuer Ring), został wytyczony w latach 80. XVIII wieku, w czasie budowy traktu środkowogalicyjskiego, który formalnie otwarto 1 maja 1785 roku. Fragmentem tego traktu jest obecna ulica 11 Listopada. Z jego początkiem plac przyjął swój charakterystyczny prostokątny kształt, ograniczony od południa drogą, z wlotem drogi na północy. W początkowych latach plac zabudowany był głównie jednopiętrowymi kamienicami w stylu józefińskim, z których zaledwie dwie zachowały swój oryginalny wygląd do czasów obecnych. W jego południowo-wschodnim narożniku znajdował się znany zajazd Zum Schwarzen Adler, a północno-wschodnia część pozostała długo niezabudowana.

W 1812 roku w północnej pierzei postawiono budynek cechowy w stylu późnobarokowym, który szybko stał się najokazalszym obiektem Nowego Rynku. W okolicy 1825 roku Johann Georg Lukas zainicjował budowę fabryki apretury na pierzei wschodniej. To był pierwszy zakład w Białej, który korzystał z maszyny parowej, a firma ta przetrwała aż do czasów PRL jako Spółdzielnia Inwalidów „Wyzwolenie”, a obecnie znana jest jako Bielstyl. Z kolei w 1846 roku w północnej pierzei zbudowano obiekt, który od zawsze sluzyl jako siedziba poczty – obecnie jest to najdłużej funkcjonujący budynek publiczny w Bielsku-Białej. Do roku 1890 na placu znajdowała się figura świętego Floriana, będącego patronem strażaków, a do czasów PRL zlokalizowano tu także żeliwną pompę wodną.

W 1890 roku Neuer Ring przemianowano na Franzensplatz (Plac Franciszka) dla uhonorowania cesarza Franciszka I. Wkrótce po tym rozpoczęły się intensywne zmiany w zabudowie placu. Zamiast kamienic józefińskich postawiono nowe, secesyjne i neostylowe obiekty, a w 1905 roku na miejscu XVIII-wiecznego zajazdu wzniesiono czteropiętrowy hotel Zum Schwarzen Adler, który później zmienił nazwę na Pod Orłem, a obecnie pełni funkcję biurowca i pasażu handlowego, stanowiąc dominantę placu.

Warto zauważyć, że plac stał się także miejscem wielu manifestacji związanych z polskim ruchem narodowym oraz ruchem robotniczym. Do 1939 roku w budynku pod numerem 2 funkcjonowała „Czytelnia Polska”, w której odbywały się działalności różnych organizacji, takich jak koło Towarzystwa Szkoły Ludowej oraz gniazdo „Sokoła”. 23 kwietnia 1890 roku miała tu miejsce demonstracja robotnicza, która doprowadziła do antysemickich zamieszek, w których zginęło jedenaście osób. Z kolei 26 sierpnia 1914 roku z placu wymaszerował 87-osobowy oddział członków „Sokoła”, prowadzeni przez Henryka Boryczkę, walczący w Legionach Polskich.

W lutym 1915 roku Józef Piłsudski był świadkiem defilady I Brygady Legionów Polskich na placu. Plany postawienia pomnika pierwszego marszałka Polski w tym miejscu, poczynione w latach 20., nigdy się nie ziściły. Po przyłączeniu Białej do Polski w 1918 roku, plac otrzymał nazwę Plac Wolności. W okresie niemieckiej okupacji, w latach 1939–1945, używano nazw Rudolf-Heß-Platz i Albrecht-Dürer-Platz. Już w czasie międzywojennym, wskutek rozwoju komunikacji samochodowej, plac zaczął pełnić rolę parkingu, a po II wojnie światowej został na stałe przekształcony w przestrzeń pieszą.

W latach 70. XX wieku na placu zrealizowano zmiany związane z komunikacją, w tym inwestycje takie jak wybudowanie oznakowanej jezdni. Trasa ta łączyła ulicę 11 Listopada z innymi, a przekształcenia pozwoliły na ograniczenie ruchu kołowego i wprowadzenie strefy pieszej. W latach 1989, po raz pierwszy od 1938 roku, odbył się tu zorganizowany wiec z okazji Narodowego Święta Niepodległości. Na placu miały miejsce również wydarzenia takie jak Jarmark Galicyjski, który odbywał się w latach 2007–2010.

Zabudowa

Na placu można zobaczyć wiele interesujących obiektów. W szczególności wyróżnia się położony w pierzei południowej dawny hotel „Pod Orłem”, który posiada neobarokowo-klasycystyczną formę. Jego istotne znaczenie architektoniczne wynika z faktu, że został on wzniesiony w 1905 roku na miejscu XVIII-wiecznego zajazdu, a jego projekt jest dziełem Alexandra Neumanna. W budynku zachował się secesyjny wystrój westybulu oraz klatki schodowej, a także przestronna sala redutowa o imponującej powierzchni 709 m², zaprojektowana w stylu neorenesansowym. Dziś pełni on funkcje biurowca oraz pasażu handlowego.

W otoczeniu hotelu znajdują się również dwie kamienice (ul. 11 Listopada 56 i 58), które są fragmentem józefińskiej zabudowy z końca XVIII wieku. Z tych budynków jedynie kamienica nr 58 zachowała swój pierwotny kształt, podczas gdy druga została nadbudowana, przez co utraciła swoje oryginalne zdobienia.

Z uwagi na estetykę zachodniej pierzei, dominującym akcentem jest neobarokowa trzypiętrowa kamienica pod numerem pl. Wolności 1 / 11 Listopada 41. Została ona zbudowana w 1902 roku dla Davida Feinera, w której do 1943 roku mieściła się apteka „Pod Białym Orłem”, uznawana za najstarszą aptekę w Bielsku, założoną w 1701 roku, która obecnie funkcjonuje w innej lokalizacji, a mianowicie w kamienicy przy placu Wojska Polskiego. Na wschód obok niej stoi neorenesansowa dwupiętrowa kamienica (nr 2) z 1893 roku, w której do 1939 roku były zarejestrowane różne organizacje narodowe oraz robotnicze. O jej znaczeniu historycznym informuje tablica pamiątkowa usytuowana przy wejściu.

Kolejną interesującą budowlą jest dwupiętrowy budynek pod numerem 3, tworzący część XVIII-wiecznej zabudowy. Niestety, na skutek przebudowy w XX wieku, jego pierwotny wygląd został znacznie zmieniony. Obok niego znajduje się secesyjna kamienica Ignacego Borgera z 1905 roku, która słynie z fasady ozdobionej licznymi płaskorzeźbami roślinnymi. Ostatni budynek na zachodniej pierzei to zabytkowa józefińska kamienica z końca XVIII wieku pod numerem 5.

W północnej pierzei, oddzielonej ulicą Legionów, znajduje się wiele istotnych obiektów. Po jej zachodniej stronie (nr 6) usytuowany jest budynek, który został zbudowany w 1846 roku i później przebudowany w stylu neorenesansowym; przez cały okres swojego istnienia funkcjonował jako poczta, obecnie znany jako Urząd Pocztowy Bielsko-Biała 2, co czyni go najdłużej działającym budynkiem publicznym w mieście.

Po stronie wschodniej (nr 7) znajduje się z kolei dawny dom cechowy sukienników z 1812 roku, który obecnie jest siedzibą mBanku. Ponadto, pierzeję wschodnią otwiera jednopiętrowy budynek handlowo-usługowy (nr 8), pochodzący z lat 1825–1830, będący pozostałością dawnej fabryki apretury Johanna Georga Lukasa. Przez wiele lat w okresie PRL był siedzibą Spółdzielni Inwalidów „Wyzwolenie”, a od 1996 roku działa tam Bielstyl.

Sąsiedni czteropiętrowy biurowiec (nr 9), przebudowany na początku XXI wieku, zlokalizowany jest w miejscu, gdzie znajdowała się kamienica Rudolfa Lukasa, syna Johanna Georga i burmistrza Białej. W narożnej części pierzei, pod numerem 10, stoi neobarokowa kamienica Michaela Neumanna z 1904 roku, również zaprojektowana przez Alexandra Neumanna, znana z charakterystycznej kopuły. Przez niemal sto lat, od 1909 do 2008 roku, mieściła popularną drogerię „Tanewski”. 27 kwietnia 2022 roku jej bryła i elewacja, razem z wewnętrzną klatką schodową, zostały wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego pod numerem A/965/2022.

---

Oceń: Plac Wolności w Bielsku-Białej

---