Plac Franciszka Smolki w Bielsku-Białej

Ulice i place

Plac Franciszka Smolki, w sercu Bielska-Białej, zlokalizowany jest w administracyjnej dzielnicy Śródmieście, w miejscu, w którym krzyżują się ulice Wzgórze, Barlickiego, Cechowa oraz Stojałowskiego. Ten historyczny teren, znany jako Dolny Rynek (Niederring), stanowi centralny punkt Dolnego Przedmieścia.

Historia Dolnego Rynku datuje się na schyłek średniowiecza, kiedy to zaczęło rozwijać się dolne (północno-wschodnie) przedmieście Bielska. W końcu XVIII wieku ten obszar stał się miejscem narodzin bielskiego przemysłu. Przełom XIX i XX wieku przyniósł znaczące zmiany w zabudowie placu, który wówczas nosił nazwę Giełdowego (Börsenplatz). W tym czasie systematycznie likwidowano wszelkie obiekty przemysłowe oraz wyburzano budynki z pierwszej połowy XIX wieku.

W ich miejsce powstawały nowe, eleganckie kamienice w stylu secesji oraz historyzmu, które kształtowały nowy charakter placu. Ostatnim istotnym wydarzeniem w historii placu Smolki, którego nazwa zaczęła obowiązywać po 1918 roku, była budowa mostu w 1973 roku. Łączył on plac z ulicą Stojałowskiego, co skutkowało wyburzeniem budynków przy ulicy Nad Ścieżką, które zamykały to miejsce od wschodu.

Układ i płyta

Plac Franciszka Smolki w Bielsku-Białej ma interesujący kształt nieregularnego czworoboku, o łącznej powierzchni wynoszącej 1500 m². Z północno-zachodniego narożnika rozciąga się ulica Norberta Barlickiego, natomiast od strony południowo-wschodniej znajduje się Wzgórze, a z północno-wschodniej – Cechowa. Wschodnia część placu przechodzi w ulicę Stanisława Stojałowskiego, która kiedyś była ograniczona zabudowaniami wybiegającymi z południowo-wschodniego narożnika ulicy Nad Ścieżką.

Na placu dominują jezdnie o wymiarach 1×3 metry. Jedna z nich biegnie wzdłuż południowej pierzei, łącząc ulicę Wzgórze z ulicą Stojałowskiego, a druga tworzy linię wzdłuż północnej pierzei, prowadząc do ulicy Barlickiego. W obszarze przy pierzei północnej znajduje się zarówno parking, jak i niewielka strefa przeznaczona dla pieszych.

Historia

Plac Franciszka Smolki, znany również jako historyczny Dolny Rynek (Niederring), jest kluczowym punktem Dolnego Przedmieścia. W latach 1572–1582 nad tym obszarem sprawował władzę Karol Promnitz, który postanowił ufundować szpital oraz przytułek, w skład którego wchodził drewniany kościółek św. Anny. Obiekty te przetrwały do tragicznego pożaru w grudniu 1808. W ich miejsce, w 1814 roku, powstał dom cechowy sukienników, który został przeniesiony z rynku staromiejskiego.

W związku z dogodnym położeniem nad rzeką Białą, na skrzyżowaniu dwóch młynówek – Nipru oraz Młynówki Zamkowej (gdzie Niper płynął od północnej strony placu) – Dolny Rynek stał się istotnym ośrodkiem bielskiego przemysłu. Najstarszą zachowaną manufakturą w tej okolicy była farbiarnia, którą w 1720 roku założył Johann Christoph Ditzius. W północnej pierzei placu, po obu stronach obecnej ulicy Barlickiego, prosperowały dwie farbiarnie: Johanna Gottlieba Fritsche (założona w 1777) oraz Friedricha Patzera (założona w 1818). Znajdowała się również farbiarnia we wschodnim skrzydle domu cechowego, a w pierzei południowej działały dwa zakłady produkujące sukno: fabryka Wilhelma Häuslera z 1823 roku oraz fabryka Samuela Panetha z 1832 roku.

W niezbyt odległym sąsiedztwie placu, w otoczeniu farbiarni Ditziusa, funkcjonowały także inne zakłady, w tym folusz książęcy zlokalizowany w tylnej części wschodniej pierzei, farbiarnia Friedricha Patzera (założona w 1818), zakład postrzygarski Karla Häuslera (założony w 1821) oraz przędzalnia Karla Friedricha Zipsera (założona w 1833). W sumie, na początku 1836 roku, można było tu znaleźć już dziewięć różnych zakładów przemysłowych.

Plac zyskał miano gospodarczego serca miasta, co miało swoje źródło nie tylko w gęstości zlokalizowanych tutaj fabryk, ale również w tym, że był miejscem spotkań handlowych, gdzie kupcy oraz fabrykanci dokonywali transakcji. Dlatego też, od 1890 roku, znany był również jako Börsenplatz, czyli plac giełdowy.

Wraz z dynamicznym rozwojem przemysłu w drugiej połowie XIX wieku, gdy powstawały duże zakłady oddalone od centrum, fabryki funkcjonujące w obrębie Dolnego Rynku zaczęły stopniowo wygasać, nie mając już miejsca na dalszy rozwój. Odbyła się także kanalizacja Niperu oraz Młynówki Zamkowej. Przełom XIX i XX wieku to okres znaczących przemian w architekturze placu. Starą, głównie jednopiętrową zabudowę, zastąpiły nowoczesne, secesyjne oraz neostylowe kamienice.

Jednym z najstarszych zachowanych budynków jest kamienica Halentów (numer 5), gdzie na tyłach do lat 70. XIX wieku znajdowała się fabryka Häuslera. Po wygaśnięciu działalności farbiarni Fritschego w 1854 roku, w jej miejscu wzniesiono w 1890 roku neorenesansową kamienicę Ludwiga Sachsa (numer 1). Z kolei budynek, w którym funkcjonowała farbiarnia Ditziusa, ustąpił w 1900 roku miejsca secesyjnej kamienicy zaprojektowanej przez Maxa Fabianiego dla Kasy Oszczędności Miasta Bielska; główna siedziba Kasy znalazła się nieopodal, przy ulicy Wzgórze, gdzie wcześniej działała przędzalnia Zipsera.

W 1905 roku pod numerem 7 powstała secesyjna pięciopiętrowa kamienica projektu Ernsta Lindnera i Theodora Schreiera, a kilka lat później rozebrano podobnie zbudowaną kamienicę Malwiny Mänhardt (numer 6). W 1911 roku wzniesiono również nową secesyjną kamienicę pod numerem 4, również zaprojektowaną przez Ernsta Lindnera, dla kurta Jankowskiego. Ostatnie kamienice, które zniknęły, to w 1912 roku budynek Fröhlichów (numer 2) oraz w 1914 roku dom cechowy sukienników (numer 3). W obydwu przypadkach na ich miejscu powstały wysokie budynki secesyjne oraz wczesnomodernistyczne.

Ostateczną i znaczącą modyfikacją wyglądu placu, który po 1918 roku nosił imię galicyjskiego polityka Franciszka Smolki (chociaż w okresie II wojny światowej krótko powrócono do nazwy Niederring), była budowa mostu przez rzekę Białą w 1973 roku. Most połączył plac z ulicą Koniewa, obecną ulicą Stojałowskiego. Dla tego przedsięwzięcia zlikwidowano wybieganie z południowo-wschodniego narożnika ul. Nad Ścieżkę oraz wyburzono zabudowę północnej pierzei, w tym budynek, w którym od 1870 do 1939 roku mieściła się ortodoksyjna synagoga towarzystwa Newe Szalom.

Zabudowa

Plac Franciszka Smolki w Bielsku-Białej to wyjątkowe miejsce, które wyróżnia się bogatą zabudową historyczną. Wśród licznych kamienic, każda z nich opowiada swoją historię i charakteryzuje się odmiennymi cechami stylowymi.

W kolejności numeracji można wyróżnić następujące obiekty:

  • nr 1 – neorenesansowa kamienica z 1890 roku, wzniesiona z myślą o szewcu Ludwigu Sachsie,
  • nr 2 – secesyjna kamienica z 1912 roku, zbudowana dla Sigmunda Fröhlicha,
  • nr 3 – budynek wzniesiony w 1920 roku na miejscu dawnego domu cechowego sukienników; po II wojnie światowej nadbudowany o jedno piętro, utracił pierwotne cechy stylowe, z wyjątkiem portalu z herbem Bielska,
  • nr 4 – secesyjna kamienica z 1911 roku, wybudowana dla Kurta Jankowskiego według projektu Ernsta Lindnera,
  • nr 5 – kamienica Halentów z lat 70. XIX wieku, stanowiąca najstarszy budynek przy placu,
  • nr 6 – wczesnomodernistyczna kamienica, zbudowana około 1915 roku dla rodziny Mänhardt,
  • nr 7 – secesyjna kamienica z 1905 roku, stworzona dla złotnika Alfreda Schmidta, według projektu Ernsta Lindnera oraz Theodora Schreiera.

Warto zwrócić uwagę, że pierzeja zachodnia nie wchodzi w skład numeracji placu, lecz jest przyporządkowana do ulicy Barlickiego. Obejmuje ona następujące obiekty:

  • Barlickiego 1 – kamienica projektu Maxa Fabianiego, wybudowana w 1900 roku dla Kasy Oszczędności Miasta Bielska. Została połączona z sąsiednim budynkiem Wzgórze 19/3 Maja 2, który pełnił funkcję jej siedziby. W ciągu lat budynek ten był znany z mieszczącej się na I piętrze kawiarni wiedeńskiej Karla Mikscha (Allegri), pod nazwą „Café de l’Europe”. W okresie międzywojennym była prowadzona przez Josefa Bauera, a później jako „Patria”. Jest to jeden z najbardziej charakterystycznych przykładów secesyjnej architektury w Bielsku-Białej, w którym zachowały się oryginalne elementy wystroju, w tym polichromie sufitowe autorstwa Rudolfa Glücklicha, uzupełnione późniejszymi malowidłami autorstwa Elżbiety Bińczak-Handerek z lat 70. XX wieku,
  • Barlickiego 3 – kompleks mieszkalno-biurowy, którego budowa trwała w latach 1909-1910, zaprojektowany w stylu secesyjnym przez Hansa Mayra i Theodora Mayera. Integralną częścią tego obiektu jest pasaż, który łączy plac Smolki z placem Bolesława Chrobrego (początkowo znany jako Sparkassedurchgang/Pasaż Kasy Oszczędności, obecnie funkcjonujący jako ulica Przechód).

Zespoły te są doskonałym przykładem historycznej architektury i stanowią ważny element kulturowego dziedzictwa Bielska-Białej.

Przypisy

  1. Marcin Żerański: Bielsko-Biała: szczypta Śląski i odrobina Małopolski. Przewodnik turystyczny. Cieszyn: Pracownia na Pastwiskach, 2015 r., s. 36. ISBN 978-83-939300-9-8.
  2. Ewa Janoszek: Perły architektury Bielska-Białej: Budowle kunsztownie cyzelowane. Bielsko-Biała: Wydział Promocji Miasta, Urząd Miejski w Bielsku-Białej, 2015 r., s. 42. ISBN 978-8360136-87-4.
  3. Kenig, Kominiak, s. 53.
  4. Kenig, Kominiak, s. 51–52.
  5. Kenig, Kominiak, s. 50.
  6. Janoszek, s. 74–76.
  7. Chojecka, s. 108.
  8. Dziubek, Kominiak, s. 154–155.
  9. Dziubek, Kominiak, s. 112, 154–155.
  10. Kenig, Kominiak, s. 49.
  11. Monografia, tom I, s. 399.

Oceń: Plac Franciszka Smolki w Bielsku-Białej

★★★★★
Średnia ocena:4.62 Liczba ocen:9