Parafia Ewangelicko-Augsburska w Białej

---

Historia

Początki luteranizmu w Lipniku i Białej

W drugiej połowie XVI wieku, idee Reformacji trafiły na teren wsi Lipnik dzięki wędrownym kaznodziejom ewangelickim. Wówczas do Lipnika należały również przysiółki Biała, Leszczyny oraz Straconka. Działania protestantów były jednak silnie tłumione przez lokalne duchowieństwo rzymskokatolickie, które sprzeciwiało się nowym ideom z powodów głównie ekonomicznych, gdyż mieszkańcy byli zobowiązani do płacenia specjalnych podatków dla parafii katolickiej.

Pomimo oporu ze strony duchowieństwa, luteranizm zyskiwał na popularności, co spowodowało, że większość mieszkańców wsi w XVII wieku stała się członkami kościoła ewangelickiego, a ich liczba osiągnęła aż 95%. W 1613 roku Biała została oddzielona od Lipnika jako niezależna miejscowość.

W 1708 do Białej przybył protestancki ksiądz Jakub Engelbrecht. Zyskał on bliską współpracę ze wspólnotą Lipnika, gdzie odbywały się spotkania modlitewne w karczmach. W tym czasie katolickim proboszczem był ks. Jan Polak, który usiłował zniechęcić protestantów, powołując misję jezuitów w kaplicy Opatrzności Bożej, niestety szybko zakończoną przez ewangelickich wiernych.

Szkoła ewangelicka rozpoczęła działalność w 1715 roku w budynku należącym do Piotra Buczkowskiego. Niemniej jednak, już trzy lata później, w wyniku działań katolickiego proboszcza Polaka, nauczyciele zostali usunięci, a podobny los spotkał ewangelickiego duszpasterza, ks. Johana Brina, co doprowadziło do licznych skarg na działalność ewangelików składanych do króla i biskupstwa.

W latach 20. XVIII wieku nowym lipnickim starostą został Adrian Bełchacki, ewangelik. Dzięki staraniom Jakuba Zygmunta Rybińskiego, w 1723 r. Biała otrzymała prawa miejskie, które obejmowały także ziemie skuplete Lipnika, pozostając jednak pod lipnicką parafią katolicką. Mimo to, oba ośrodki ewangelickie prowadziły ze sobą współpracę.

W XVIII wieku z Niemiec napłynęli nowi osadnicy ewangelickiego wyznania, co wpłynęło na rozwój obu miejscowości, szczególnie po wojnach śląskich, kiedy w 1728 starostą został Jakub Dunin. Wprowadził on przymus uczęszczania do kościoła katolickiego oraz należności z tytułu nauczania religijnego katolików. Powodowało to opór ze strony ewangelików, którzy w dniach 28 i 29 listopada 1729 wystosowali protest przeciwko tym działaniom do króla Augusta II Mocnego.

Na mocy przywileju z 15 sierpnia 1730 ewangelicy zyskali wolność religijną, jednak już rok później znowu wprowadzono misję jezuitów, przynosząc ze sobą rekatolizację części społeczności. Opiekę nad ewangelikami sprawował minister królewski, Henryk Brühl, którego działalność pozwoliła na potwierdzenie wolności religijnej przez Augusta III. Choć sam będąc luteraninem, starosta brał udział w fundacji katolickiego kościoła Opatrzności Bożej w Białej.

Z czasem budowa kościoła ewangelickiego stała się istotnym celem dla lokalnych ewangelików, niemniej jednak, militarne problemy związane z konfederacją barską w latach 1769–1772 spowodowały, że społeczność ewangelicka opóźniała budowę.

Powstanie parafii ewangelickiej w Białej

Po pierwszym rozbiorze Polski, jaki miał miejsce we wrześniu 1772 roku, Lipnik i Biała stały się częścią Galicji. Stosunek lokalnych ewangelików do swoich współwyznawców w pozostałych częściach dawnego państwa był korzystniejszy, a Habsburgowie zobowiązali się do przestrzegania traktatów, dając mieszkancom prawa do posiadania kościoła, którego w mieście jednak nie było.

W obliczu tego postanowiono powołać Radę Starszych, składającą się z dwóch przedstawicieli z Lipnika i Białej, która miała na celu zorganizowanie Zboru Ewangelickiego, budowę kościoła oraz szkoły i zatrudnienie duszpasterzy. W 1773 r. Rada wysłała pismo do cesarzowej Marii Teresy w sprawie pozwolenia na budowę kościoła, które jednak pozostało bez odpowiedzi. Mimo tego, 17 września 1781 roku, rozpoczęto kolonizację józefińską, co pozwoliło na budowę domu modlitwy w Białej i Lipniku. Dodatkowo, 3 października 1781 roku ogłoszono Patent tolerancyjny, który wyrównał prawa ewangelików i katolików w obrębie Cesarstwa Austrii.

Uroczyste powołanie Zboru Ewangelickiego w Białej miało miejsce 17 września 1781 roku. Dwadzieścia dni później, 20 listopada 1781 roku, ks. Jan Traugott Bartelmus, proboszcz cieszyński, poświęcił wskazaną lokalizację pod budowę kościoła. Świątynia stanęła w centrum Białej, na miejscu istniejącego od początku XVIII wieku cmentarza ewangelickiego. Nowo utworzony zbór obejmował obszerny teren, większa część wiernych skupiła się jednak w Białej oraz Lipniku. Inauguracyjne nabożeństwo odbyło się w Boże Narodzenie 1781 roku, a pierwszym proboszczem zosatł ks. Johann Mizia, który przybył do Białej w maju 1782 roku.

Nowy cmentarz, otwarty 26 czerwca 1783 roku, został jednakże szybko zamknięty ze względu na protesty katolickich mieszkańców. Pochówki odbywały się na tymczasowym cmentarzu koło potoku Niwka, w sąsiedztwie nowych ulic, co prowadziło do problemów z zalewaniem przez wodę. W 1790 roku wznowiono pochówki na cmentarzu z 1783 roku.

W strukturze Kościoła ewangelickiego na terenach austriackich, zbór trafił do superintendentury morawsko-śląsko-galicyjskiej, utworzonej w 1784 roku. 7 maja 1790 roku podzielono galicyjską część superintendentury na dwa senioraty: lwowski i bialski, którego pierwszym seniorem został ks. Mizia. W 1804 roku z tych dwóch senioratów wyodrębniono nową superintendenturę lwowską, do której włączono zbiory w Bukowinie.

Rozkwit działalności parafii

W latach 1786–1789 Rada parafialna zmierzała do uzyskania zgody na budowę murowanego kościoła, co zakończyło się sukcesem. Prace budowlane rozpoczęły się 19 września 1792 roku. W 1798 roku, stare obiekty zostały rozebrane, a pierwsze nabożeństwo w nowym kościele odbyło się 12 sierpnia 1798 roku. Kościół w Białej, w odróżnieniu od ewangelickich świątyń w Austrii, posiadał również wieżę oraz wejście od głównego placu miejskiego.

Proboszczem aż do swojej śmierci 6 czerwca 1801 roku był ks. Johann Mizia. Po jego śmierci, w 1802 roku, objął jego stanowisko ks. Christian Raschke, który wraz z duszpasterzami parafii, opublikował w 1804 roku śpiewnik, wykorzystywany do 1853 roku. W 1808 roku po emeryturze ks. Raschke, nowym proboszczem został ks. Johann Chmiel, również senior.

W XIX wieku doszło do zmiany demograficznej wśród mieszkańców Lipnika, gdzie katolicy stali się dominującą grupą. Już w 1803 roku pojawiły się pierwsze ewangelickie osady w Salmopolu, gdzie miejscowi księża z parafii w Wiśle objęli ich duszpasterską opieką. W połowie lat 1810 w osadzie zbudowano cmentarz luterański.

W lipcu 1817 w kościele ewangelickim w Białej gościł cesarz Franciszek II Habsburg. W 1832 roku wnętrze świątyni wzbogacono o empory i chór, w 1833 roku zainstalowano nową ambonę, a w 1835 roku powstał nowy ołtarz, w którym umieszczono obraz Jezus w Ogrójcu.

W tym samym roku, po przejściu na emeryturę ks. Chmiela, proboszczem został ks. Jakob Hönel z Młynicy. W 1852–1870 pełnił on także funkcję seniora, a w 1870 roku pani seniorat stał się superintendentem Galicji oraz Bukowiny. W latach czterdziestych XIX wieku, bialska parafia objęła duszpasterską opiekę nad członkami wspólnoty w Żywcu, gdzie w 1844 roku utworzono zbór filialny w Węgierskiej Górce oraz wybudowano szkołę ewangelicką w Lipniku i cmentarz w tej wsi.

Połączywszy siły z parafią w Bielsku oraz z gminą żydowską, w 1860 roku otwarto Szkołę Realną, finansowaną wspólnie. W 1866 roku utworzono cmentarz w Lipniku. Nowa szkoła ewangelicka w Białej została zbudowana w 1870 roku przy ul. Komorowickiej, a stary budynek szkoły przekształcono na parafialny oraz mieszkalny.

W 1885 roku po śmierci ks. Hönela, proboszczem został ks. Hermann Fritsche, mający wcześniejsze doświadczenie jako wikariusz. W 1886 roku przebudowano cmentarz w Lipniku, projektując jego teren na cztery kwatery i stawiając budynek kostnicy oraz mur wokół całej nekropolii.

W 1897 roku, z powodu wzrostu liczby osadników w Salmopolu, bialska parafia wzniosła szkołę ewangelicką, przy której pełniła również funkcję kaplicy, a administracyjne wsparcie zapewniły księża z Białej. W 1899 roku stacja kaznodziejska powstała w Zabłociu.

Na przełomie XIX i XX wieku ewangeliccy robotnicy osiedli w Brzeszczach i Andrychowie, dla których również stworzono stacje kaznodziejskie. W 1905 roku przy ul. Komorowickiej zbudowano sierociniec ewangelicki, a w 1908 obiekt nowej, dwuklasowej szkoły w Lipniku.

Lata międzywojenne i II wojna światowa

Po I wojnie światowej, zbory z terenów byłego Cesarstwa Austrii w granicach II Rzeczypospolitej znalazły się poza wpływem wiedeńskiego konsystorza. W 1920 roku parafie województwa krakowskiego zdecydowały o powołaniu osobnego związku wyznaniowego, tworząc Kościół Ewangelicki Augsburskiego i Helweckiego Wyznania w Małopolsce, którego siedziba znajdowała się w Białej, a superintendencją stał się proboszcz ks. Hermann Fritsche. Po jego śmierci w 1924 roku, nowym superintendentem został ks. Theodor Zöckler, a siedzibę władz przeniesiono do Stanisławowa. 1 czerwca 1925 roku proboszczem w Białej został ks. Brunon Porwal, który w 1936 roku wybudował kaplicę na cmentarzu w Lipniku i poprawił regularność nabożeństw w Salmopolu do jednego miesięcznie.

W 1937 roku parafia liczyła 1148 wiernych w Białej i 700 w Lipniku, a także miała filię w Węgierskiej Górce oraz stację kaznodziejską w Żywcu. Parafia zarządzała całym zestawem dóbr: kościołem, dwiema niemieckojęzycznymi szkołami, cmentarzem, sierocińcem oraz domem zborowym. W Lipniku uzupełniała je kaplica, dwie szkoły, cmentarz i grunt rolne.

Wraz z wybuchem II wojny światowej zaczął się zwiększać napływ nowych (głównie niemieckich) członków do parafii, a także przesiedlenia ludzi z Galicji, Wołynia i Besarabii, osiągając liczbę 15 000 wiernych, lecz w latach 1942-1946 nabożeństwa w Salmopolu ustały przez prace przy remoncie budynku kaplicy.

Czasy powojenne

Po zakończeniu II wojny światowej i wysiedleniach Niemców, liczba ewangelików w Białej znacznie spadła, a parafia przeszła na polski charakter. W wyniku likwidacji Kościoła Ewangelickiego Augsburskiego i Helweckiego Wyznania w Małopolsce, parafia została włączona do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Pozostał nim jego proboszcz ks. Brunon Porwal, pełniący posługę do 1958 roku, kiedy objął posadę w RFN w Sulzbach-Laufen.

Nowe władze państwowe uruchomiły akcję likwidacji niemczyzny, na co wyrazem było zniszczenie inskrypcji na nagrobkach bialskiego cmentarza, które pokryto czarną farbą. Efektem tych działań była dewastacja trzech czwartych nagrobków na tym cmentarzu.

W 1959 roku na stanowisku proboszcza zasiadł ks. Tadeusz Bogucki. W tym czasie zrealizowane zostały różnorodne prace remontowe w kościele oraz cmentarzu w Białej, a dzięki wspólnemu działaniu proboszcza i Rady Parafialnej, w 1983 roku kościół otrzymał imię Marcina Lutra. W 1988 roku, nowym proboszczem został ks. Henryk Mach. W okresie jego kadencji, w latach 1991–1995, zbudowano nowy kościół ewangelicki w Szczyrku-Salmopolu.

Po przejściu ks. Macha na emeryturę, 20 czerwca 2021 roku Zgromadzenie Parafialne wybrało ks. Roberta Augustyna na nowego proboszcza. Uroczyste wprowadzenie miało miejsce 4 września 2021 roku, gdzie tego zadania podjął się biskup Adrian Korczaga.

Współczesność

Na czołowej pozycji w parafii można znaleźć proboszcza ks. Roberta Augustyna, który prowadzi różnorodne nabożeństwa. Każda niedziela oraz święta to okazja do uczestnictwa w nabożeństwie w kościele Marcina Lutra w Białej. Dodatkowo, w parafii odbywa się studium biblijne oraz godziny biblijne, które są istotnym elementem duchowego kształcenia, a także spotkania dla młodzieży podzielone na grupy wiekowe zarówno młodszej, jak i starszej. Oprócz tych zajęć, wspólnota organizuje także różnorodne zajęcia sportowe.

W strukturze działań parafialnych wyróżnia się również Koło Niewiast, które angażuje swoje członkinie w szeroką gamę aktywności oraz chór parafialny, który wzbogaca liturgię swoim śpiewem.

Na obszarze Bielska-Białej, wspólnota prowadzi także nabożeństwa w kaplicy położonej na cmentarzu przy ul. Krakowskiej w dzielnicy Lipnik. Spotkania te mają miejsce w pierwszą niedzielę każdego miesiąca. Co ciekawe, kaplica ta jest udostępniana także bielskim wiernym Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP. W trzecią niedzielę miesiąca odbywa się tam nabożeństwo w obrządku reformowanym, prowadzone przez duchownego z kalwińskiej parafii w Zelowie.

W Szczyrku parafia posiada swoją filię, gdzie nabożeństwa odbywają się w tamtejszym kościele ewangelickim, znajdującym się w dzielnicy Salmopol. Oprócz regularnych nabożeństw w każdą niedzielę i święta, w Salmopolu organizowane są godziny biblijne, czytanie Słowa Bożego, a także spotkania dla młodzieży. Opiekę duszpasterską nad lokalną społecznością sprawuje ks. Jan Byrt, który pełni rolę proboszcza pomocniczego parafii bialskiej i prowadzi również Dom Gościnny Parafii, znajdujący się w budynku dawnej szkoły ewangelickiej w Salmopolu. W roku 2020, filiał w Szczyrku skupiał około 100 wiernych, co świadczy o jego aktywności.

Parafia ma również zbór filialny w Węgierskiej Górce, gdzie nabożeństwa domowe odbywają się w drugą niedzielę każdego miesiąca, co wzbogaca ofertę liturgiczną.

Na terenie parafii znajdują się ewangelickie cmentarze, w tym w bielskich dzielnicach Biała Krakowska (cmentarz przy ul. Piłsudskiego) oraz Lipnik (cmentarz przy ul. Krakowskiej). Dodatkowo, istnieje również cmentarz ewangelicki w Szczyrku-Salmopolu oraz ewangelicka kwatera na cmentarzu rzymskokatolickim w Cięcinie, która funkcjonuje od 1848 roku.

---

Oceń: Parafia Ewangelicko-Augsburska w Białej

---