Gmina Wyznaniowa Żydowska w Bielsku-Białej

---

Powstanie i nazewnictwo

W Bielsku pierwsze społeczności żydowskie zaczęły się formować w drugiej połowie XVIII wieku, kiedy to przez przeszło sto lat podlegały gminie żydowskiej z Cieszyna. Formalne uzyskanie autonomii bielskiej gminy miało miejsce 27 grudnia 1865 roku. Na ten czas przyjęła ona nazwę Israelitische Kultusgemeinde in Bielitz. W obliczu zmieniającej się sytuacji politycznej, po upadku monarchii austro-węgierskiej, administracja województwa śląskiego nadała jej polski status, co potwierdziło jej prawną egzystencję pod nową nazwą: Żydowska Gmina Wyznaniowa w Bielsku.

Wszystko to zmieniło się we wrześniu 1939 roku, kiedy to, w wyniku wybuchu II wojny światowej, miasto stało się częścią III Rzeszy. W rezultacie, urząd Gminy Żydowskiej przekształcono w Ältestenrat der jüdischen Gemeinde in Bielitz, czyli Radę Starszych Żydowskiej Gminy w Bielsku. Wiosną 1942 ostatni przedstawiciele społeczności żydowskiej zostali wysiedleni z terenu miasta.

Po zakończeniu działań wojennych, w lutym 1945 roku, dzięki ofensywie wojsk radzieckich w Bielsku zainaugurowano działalność Komitetu Żydowskiego, przemianowanego w 1946 roku na Kongregację Wyznania Mojżeszowego w Bielsku. Jej siedzibą stał się budynek przy ul. Mickiewicza 26. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku, kongregacja bielska stała się filią katowickiej wspólnoty. Dopiero w 1995 roku, po przekształceniu tej filii Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Katowicach, odzyskała samodzielność.

Obecnie Gmina Wyznaniowa Żydowska w Bielsku-Białej jest prawnym następcą Kongregacji Wyznania Mojżeszowego, która funkcjonowała od 1946 do 1993 roku. Dysponuje około pięćdziesięcioma członkami, którzy są także członkami bielskiego oddziału TSKŻ.

Zarys historii Żydów w Bielsku

W średniowieczu Żydzi przybyli na Śląsk Cieszyński, a ich działalność koncentrowała się głównie na handlu. Na stałe zaczęli osiedlać się w Cieszynie w XVII wieku, a do Bielska trafili sto lat później, pozostając pod jurysdykcją gminy żydowskiej w Cieszynie. Korzyści płynące z bliskości granic z Królestwem Polskim, Prusami oraz Górnymi Węgrami sprzyjały rozwojowi ich działalności gospodarczej. W 1772 roku, po I rozbiorze Polski, Małopolska oraz Lipniki-Biała zostały przyłączone do Monarchii Habsburgów, co przyczyniło się do rozkwitu życia gospodarczego miasta.

Dzięki patentowi tolerancyjnemu wydanemu przez austriackiego cesarza Józefa II 15 grudnia 1781 roku, Żydzi zyskali większe możliwości aktywności rzemieślniczej, co umożliwiło im zakładanie warsztatów włókienniczych. Równocześnie wprowadzono również obowiązek nauki i posługiwania się językiem niemieckim, co miało istotny wpływ na ich przyszłość. W 1787 roku kolejny edykt zobowiązał Żydów do posiadania niemieckich imion i nazwisk. Te zmiany sprawiły, że Żydzi w Bielsku byli z reguły zwolennikami liberalnej polityki niemieckiej, co sprzyjało ich asymilacji z chrześcijańskimi obywatelami.

W 1849 roku założyli cmentarz w Aleksandrowicach pod Bielskiem, a wcześniej korzystali ze starego cmentarza żydowskiego w Cieszynie. 27 grudnia 1865 roku Żydzi w Bielsku uzyskali autonomię, oddzielając się prawnie od gminy cieszyńskiej. Po zakończeniu I wojny światowej i rozpadzie Austro-Węgier nowe władze w Województwie Śląskim zatwierdziły nowy statut bielskiej gminy.

W 1881 roku w Bielsku powstała synagoga w stylu neomauretańskim, wzbogacona elementami neoromańskimi. To również tutaj zainaugurowano pierwszą na terenie Monarchii Austro-Węgierskiej lożę B’nai B’rith, noszącą nazwę Austria. Od początków swojego istnienia, loża ta aktywnie wspierała ideę syjonizmu.

Wybitny bielszczanin prof. Michael Berkowitz przyjaźnił się z ojcem syjonizmu, Theodorem Herzlem, i jako pierwszy przetłumaczył na język hebrajski jego manifest syjonistyczny „Państwo żydowskie” (Der Judenstaat). To właśnie w Bielsku prawdopodobnie powstał pierwszy na świecie żydowski klub sportowy. Cmentarz żydowski w Bielsku-Białej jest obecnie jedyny w Polsce, gdzie obok Żydów są również pochowani wyznawcy islamu oraz chrześcijanie, w tym żołnierze z I wojny światowej z Bośni czy Kazachstanu.

Odsetek społeczności żydowskiej w Bielsku wynosił blisko 20% całej populacji. Na przykład w 1921 roku było 3982 Żydów, w 1928 roku liczba ta wzrosła do 4520, a w 1930 roku osiągnęła 5200.

Wśród najważniejszych rabinów postępowych należy wymienić: Hirsch Heinrich Morgenstern, dr Lazar Frankfurter (1865–1874), dr Wolf Lesser (1875–1882), dr Adolf Kurrein (1882–1888), prof. Saul Chaim Horowitz (1888–1896) oraz dr Markus Steiner (1896–1939). W sferze rabinatu ortodoksyjnego wyróżniali się: Jecheskiel Paneth, Menachem Mendel Stern, Mojżesz Samuel Stern, Izak Stern.

Zarys historii Żydów w Białej

Osadnictwo żydowskie w Białej datuje się na koniec XVII wieku, kiedy to Żydzi zaczęli osiedlać się w tym regionie. Ich głównymi działalnościami były dzierżawa gospód, produkcja alkoholu oraz handel. Ponadto, podobnie jak inni rzemieślnicy, zakładali własne warsztaty tkackie, co przyczyniło się do wzbogacenia lokalnej społeczności. Na początku XVIII wieku populacja żydowska w Białej, jak również w Lipniku, składała się z około 100 osób. Do roku 1765 liczba ta wzrosła do około 300, co oznaczało, że Żydzi stanowili 20% mieszkańców. W tym samym czasie konflikt pomiędzy Żydami a bialanami uległ zaostrzeniu. Podłoże tych napięć było w dużej mierze ekonomiczne i wynikało z działań starostów lipnickich, którzy dążyli do maksymalizacji zysków, zmuszając miejscową ludność do korzystania z żydowskiego handlu i propinacji.

Konflikt ten osiągnął swój punkt kulminacyjny w 1765 roku, gdy do Białej przyjechał sąd asesorski z Warszawy. W wyniku jego wyroku Żydzi zostali skazani na kary pieniężne oraz wypędzeni z Białej i innych jurydyk. Po pewnym czasie, w pierwszej połowie XIX wieku, Żydzi powrócili. W 1849 roku założyli nowy cmentarz przy dzisiejszej ul. Wyzwolenia. W drugiej połowie XIX wieku, Biała stała się miejscem osiedlenia wielu żydowskich imigrantów z Górnych Węgier, Galicji oraz Górnego Śląska. W 1870 roku społeczność żydowska w Białej liczyła około 500 członków.

W roku 1865 lokalni liderzy podjęli decyzję o odłączeniu się od Gminy Żydowskiej w Oświęcimiu, do której wcześniej przynależeli. W Białej, podobnie jak w Bielsku, wielu Żydów odrzuciło tradycyjne ortodoksyjne podejście do judaizmu i przyjęli idee oświecenia żydowskiego (Haskali). Miejscowa społeczność aktywnie uczestniczyła w życiu polityczno-społecznym, starając się asymilować z ludnością chrześcijańską. Niemniej jednak, dzieci Żydów ortodoksyjnych i chasydzkich uczęszczały do prywatnych szkół religijnych (chederów). W wyniku braku możliwości współpracy z liberalnym rabinem dr. Glaserem, chasydzi postanowili sprowadzić w 1889 roku chasydzkiego rabina, Arona Halberstama, z dynastii cadyków bobowskich.

Na początku przy ul. 11-Listopada 63b powstała synagoga, która później została przeniesiona do większego obiektu na ulicy Szpitalnej. Aby obiekt był utrzymywany, chasydzi z Białej założyli w 1912 roku Stowarzyszenie Religijne „Ahawas Thora” (Miłość do Tory). Mimo bliskości wpływów liberalnych Żydów niemieckich, społeczność chasydzka w Białej była dobrze zorganizowana i mocno zakorzeniona w tradycji przodków.

Jednym z kluczowych wydarzeń w okresie międzywojennym była zmiana liturgii w oficjalnej synagodze w Białej z aszkenazyjskiej na sefardyjską. Rabin miejski dr Samuel Hirschfeld, lider regionalnego ruchu Mizrachi (religijnego syjonizmu), krytykował niekonsekwencje Żydów syjonistów, którzy często poszukując orientalnych wpływów budowali synagogi w stylu neomauretańskim, pisali książki i tworzyli poezję nawiązującą do orientalnych tradycji. Zauważył jednak, że w synagogach nadal odmawiano modlitwy w tradycji aszkenazyjskiej, a nie sefardyjskiej, bliższej ich korzeniom. Dlatego 1 października 1934 roku zorganizowano nabożeństwo na cmentarzu żydowskim w Białej, gdzie przepraszano za zmianę liturgii oraz dokonano pochówku aszkenazyjskich modlitewników. Od dnia święta Simchat Tora 1934 roku, liturgia sefardyjska została wprowadzona w Białej.

W latach 1966 i 1967 cmentarz żydowski przy ul. Wyzwolenia został zlikwidowany, a groby przeniesiono z nagrobkami na cmentarz żydowski w Bielsku przy ul. Cieszyńskiej. W 1938 roku Biała Krakowska miała 25 867 mieszkańców, z czego 3 977 to Żydzi, co stanowiło 15,4% całej populacji. Wśród najważniejszych rabinów bialskich znajdować się mogli: dr Nathan Glaser (1878–1914), dr Abraham Mark (1918–1926), dr Samuel Hirschfeld (1926–1939) oraz chasydzki rabin Aron Halberstam (1889–1939) z dynastii Bobow.

Holocaust

Wojska niemieckie zajęły Bielsko i Białą 3 września 1939 roku. W tym dramatycznym okresie większość Żydów postanowiła uciec z miasta na wschód, szukając schronienia w Krakowie, Lwowie i okolicach w dniach od 1 do 3 września. Właśnie w tych miejscach mieli nadzieję przetrwać wojnę, którą myślano, że zakończą wojska aliantów, w tym Wielkiej Brytanii i Francji, po odparciu niemieckiej agresji. Dodatkowo, tragedii bielskich Żydów dopełniła inwazja ZSRR na Polskę, szczególnie, że wielu z nich to postępowi niemieccy Żydzi, którzy nie rozumieli ideologii komunistycznej i mówili wyłącznie po niemiecku. W konsekwencji, znaczna część tych ludzi została deportowana do obozów pracy na Syberię oraz do Kazachstanu.

W tym czasie niemieckie władze w Bielsku rozpoczęły brutalne działania przeciwko Żydom, wywłaszczając ich z prywatnych majątków oraz przedsiębiorstw. Już we wrześniu 1939 roku dokonano aktów przemocy, w tym spaleniu synagog oraz przeprowadzeniu pierwszych egzekucji. W Białej, która weszła w skład Bielitz (Bielska) na tak zwanym Konfirunku (niem. Lerchenfeld), utworzono miejsca dla wywłaszczonych rodzin oraz osób starszych, chorych i niepełnosprawnych. Budynki mieszkalne w tym rejonie, które po wojnie były nazywane gettem, nie były jedynym miejscem, w którym przebywali Żydzi.

Wiosną 1942 roku nastąpiła brutalna akcja przesiedlenia Żydów do getta w Sosnowcu. Tam wielu z nich zasiliło szeregi obozów pracy, a kolejni zostali zamordowani podczas transportów do KL Auschwitz-Birkenau. W mieście pozostało jedynie około 30 rodzin z małżeństw mieszanych (Mischling), które przetrwały do lutego 1945 roku. Po wojnie, w lat 1945-1951, w Komitecie Żydowskim w Bielsku zarejestrowano około 3500 Żydów. W lutym 1945 roku do bielskiego Komitetu Żydowskiego trafiło wielu oswobodzonych więźniów z obozu KL Auschwitz.

Zachowały się cenne relacje oraz korespondencje bielskich Żydów, które podkreślają, że po wojnie miasto stało się dla nich przyjaznym i bezpiecznym miejscem. W tym okresie, w dawnej siedzibie gminy żydowskiej funkcjonował Dom Sierot Żydowskich, prowadzony przez dr Polę Komaj.

Działalność obecna

Gmina Wyznaniowa Żydowska w Bielsku-Białej dysponuje własną siedzibą, w której znajduje się czynny dom modlitwy. Spotkania społeczności żydowskiej odbywają się w czasie świąt oraz podczas kluczowych wydarzeń religijnych i kulturowych. W murach gminy mieści się także biblioteka im. Salomona Halberstama, a także archiwum im. Alfreda Wachtla.

Na obszarze gminy funkcjonuje również synagoga Chewra Lomdei Misznajot w Oświęcimiu, która należy do Auschwitz Jewish Center Foundation. Gmina sprawuje opiekę nad cmentarzami żydowskimi w wielu lokalizacjach, w tym w: Bielsku-Białej (to jedyny czynny cmentarz), a także w Andrychowie, Cieszynie (stary i nowy), Kętach, Milówce, Oświęcimiu, Skoczowie, Ustroniu, Wadowicach, Zatorze i Żywcu.

Gmina regularnie organizuje różnorodne spotkania, wykłady oraz koncerty, które poświęcone są historii, kulturze oraz tradycjom żydowskim, co sprzyja integracji społeczności oraz rozwojowi wiedzy o tej bogatej kulturze.

Obecny Zarząd

W skład obecnego zarządu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Bielsku-Białej wchodzą następujące osoby:

• Przewodnicząca: Dorota Wiewióra,
• Wiceprzewodnicząca: Lidia Pustelnik,
• Członkowie Zarządu: Hanna Stojanik, Krzysztof Wiewióra, Bartłomiej Dorobisz.

Warto również wspomnieć o dawnych przewodniczących Gminy:

• Maksymilian Metzendorf (1993–1997),
• Aleksander Szrajber (1997–2003).

Sławni Żydzi mający związek z Bielskiem i Białą

Wśród wpływowych osobistości związanych z Bielskiem-Białą, istnieje wiele znanych postaci pochodzenia żydowskiego, które przyczyniły się do historii i kultury tego regionu. Oto lista niektórych z nich:

• prof. Szelomo Awineri – wybitny izraelski politolog,
• Bogusława Blajfer – odważna działaczka opozycji demokratycznej w PRL,
• Leonard Bloomfield – uznawany lingwista, syn Siegmunda Blumenfelda z Bielska,
• prof. Maurice Bloomfield – ekspert w dziedzinie językoznawstwa, indologii oraz sanskrytu,
• Heinrich Conried (oryg. Heinrich Cohn) – dyrektor Metropolitan Opera w Nowym Jorku,
• prof. Artur Eisenbach – renomowany historyk,
• Ralph Erwin (oryg. Erwin Vogl) – utalentowany kompozytor piosenek do filmów,
• Moritz Feldhendler – utalentowany architekt,
• Paweł Finder – aktywny działacz komunistyczny,
• Joseph Finger – architekt, który zaprojektował wiele modernistycznych budynków w Texasie,
• Richard Frankfurter – prawnik, dziennikarz oraz polityk,
• Max Friedländer – dziennikarz,
• Roman Frister – znany dziennikarz,
• Simon Glücklich – malarz,
• Siegmund Glücksmann – wpływowy polityk,
• Hermann Zvi Guttmann – architekt,
• Karl Guttmann – aktor i dyrektor teatru w Amsterdamie,
• Salomon Joachim Halberstam – badacz, kolekcjoner oraz bibliofil,
• Hugo Huppert – wszechstronny poeta, pisarz i tłumacz, sympatyk marksizmu,
• Uri Huppert – adwokat, dziennikarz oraz pisarz,
• Carl Korn – architekt,
• Amalia Krieger – pionierska fotograf w Galicji,
• Adolf Kurrein – postępowy rabin z syjonistycznymi poglądami,
• Maria Kuryluk (oryg. Miriam Kohany) – poetka, pisarka oraz pianistka,
• Selma Kurz – znana śpiewaczka operowa,
• Henryk Luft-Lotar – aktor i reżyser,
• Aleksander Marten – aktor, reżyser a także pionier kinematografii,
• Nathan Michnik – rabin Gminy Żydowskiej Beth Israel w Woodville, Massachusetts, USA,
• Bernhard Münz – filozof oraz bibliotekarz,
• Leo Nachtlicht – architekt,
• Alexander Neumann – architekt,
• Salomon Pollak – działacz społeczny, filantrop i honorowy obywatel Bielska,
• Eugeniusz Reach – lekarz oraz pionier chirurgii plastycznej,
• Egon Riss – architekt,
• prof. Saul Scheidlinger – psychoterapeuta dziecięcy,
• Artur Schnabel – eminentny pianista,
• Louis H. Schwitzer – inżynier, w hołdzie którego przyznawana jest prestiżowa nagroda „Louis Schwitzer Award for Engineering Excellence”,
• Jan Smeterlin (oryg. Hans Schmetterling) – uznawany pianista,
• Heinrich Steinitz – adwokat, pisarz i zaangażowany działacz polityczny,
• Christopher Tugendhat, Baron Tugendhat – polityk i przedsiębiorca, członek Izby Lordów,
• Josef Unger – architekt,
• Gerda Weissmann-Klein – pisarka, która zdobyła Oscara za film,
• Sigmund Zeisler – prawnik, który bronił radykałów w Chicago w latach 80-tych XIX wieku.

---

Oceń: Gmina Wyznaniowa Żydowska w Bielsku-Białej

---