Stare Miasto (Bielsko-Biała)

---

Historia

Stare Miasto w Bielsku-Białej to przykład istotnego układu urbanistycznego, który powstał w I połowie XIV wieku. Charakteryzuje się ono dobrze zachowanymi elementami przeszłości oraz układem przestrzennym, który jest niezwykle czytelny i lekko uregulowany. Jego struktura odzwierciedla średniowieczną siatkę ulic, rozplanowanie bloków zabudowy, rynek oraz teren kościelny. Znalazły się tutaj również resztki murów obronnych pochodzących z XVI wieku oraz różnorodna, nowożytna zabudowa mieszkalna, która była wielokrotnie przekształcana.

Przestrzenny układ, przypominający owal, jest typowy dla miast zakładanych na podstawie prawa niemieckiego. Od północy, południa i wschodu dostosowany został do naturalnych warunków terenu, gdyż strome wzgórze opada w kierunku rzeki Białej. Chociaż dokładna data lokacji pozostaje nieznana, pierwsza pisemna wzmianka o Bielsku pochodzi z 6 czerwca 1312 roku. W pierwotnej wersji miasto składało się z 74–77 działek wokół prostokątnego rynku, z dwiema ulicami prowadzącymi w każdą stronę. Wschodnia część miasta łączyła się z zespołem zamkowym, który pierwotnie spełniał rolę warowni chroniącej wschodnią granicę księstwa cieszyńskiego.

W obrębie murów miejskich istniały dwie bramy: „górna” w rejonie dzisiejszego skrzyżowania ulic Piwowarskiej i Świętej Trójcy oraz „dolna”, która z czasem została przekształcona w część zamku. Ulica Pankiewicza to pozostałość dawnej uliczki przymurnej, biegnącej wzdłuż pierwotnego muru miejskiego. W XVI wieku, po roku 1521, wzniesiono nową linię fortyfikacji, będącą dodatkowym zabezpieczeniem miasta, której fragmenty są obecnie widoczne przy ulicach Orkana i Waryńskiego. To prawdopodobnie wtedy powstała furta przy dzisiejszej ulicy Krętej. Kościół parafialny pod wezwaniem św. Mikołaja, ufundowany w 1443 roku przez księcia Wacława I, usytuowany został w południowej części osady.

Pod koniec średniowiecza zaczęła kształtować się zabudowa bielskich przedmieść, najpierw Górnego wzdłuż drogi do Cieszyna, a następnie Dolnego wzdłuż dróg do Pszczyny i Oświęcimia. Mieszkańcy tych przedmieść nie posiadali pełni praw miejskich, różniąc się sytuacją prawną od tzw. wielkomieszczan z centrum miasta. Napięcia pomiędzy tymi dwiema grupami były dość powszechne, a najważniejszą konfrontacją w historii miasta miała miejsce w 1572 roku.

Na podstawie najstarszego urbarza z 1571 roku oraz liczby działek budowlanych oszacowano, że w okresie wczesnowożytnym miasto liczyło około 350–380 mieszkańców, podczas gdy na przedmieściach ich liczba wynosiła około 550 osób. Rozwój przedmieść w XVII i XVIII wieku był ściśle związany z napływem sukienników, co sprawiło, że rzemiosło to zaczęło dominować w gospodarce miejskiej. Zestawienie podatkowe z lat 1723–1725 wymienia 79 domów w obrębie murów i 210 na przedmieściach. Podział na pełnoprawnych obywateli (Bürger) oraz „współobywateli” (Mitbürger) był aktualny jeszcze w pierwszych dekadach XIX wieku.

W 1746 roku jedynie osiem domów na Starym Mieście miało konstrukcję całkowicie murowaną, a 12 było częściowo murowanych. Dominacja zabudowy murowanej zaczęła się kształtować dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku, kiedy to zróżnicowana architektura dzielnicy zaczęła przyjmować swoją współczesną formę. Duży wpływ miały także odbudowy miasta po wielkich pożarach, które miały miejsce w 1808 i 1836 roku. Wśród najstarszych zachowanych obiektów znajdują się kamienice podcieniowe przy ulicy Podcienie. Proces rozbiórki murów miejskich rozpoczął się w 1779 roku, a jego ostatnim akordem była likwidacja dolnej bramy miejskiej w 1844 roku.

W latach 1855–1864 zrealizowano całkowitą przebudowę bielskiego zamku w duchu eklektycznego historyzmu. W 1851 roku w Starym Mieście mieszkało 865 osób, co przekładało się na 11,8% całej ludności Bielska. Szczyt populacyjny dzielnicy miał miejsce w 1880 roku, gdy zamieszkiwało ją 1 819 osób, stanowiących 13,9% wszystkich mieszkańców. Do 1910 roku liczba ta spadła do 1 745 (9,3%), z czego 89,7% stanowili Niemcy, 9,9% Polacy, a 0,4% Czescy mieszkańcy. W okresie tym dominowali katolicy (57,7%), protestanci (20,9%) oraz Żydzi (21,1%). W drugiej połowie XIX wieku miasto zmieniało swój charakter, przenosząc się ku Dolnemu Przedmieściu, które wzbudzało spory wzrost budowlany oraz stawało się miejscem powstawania nowych gmachów użyteczności publicznej. Pod wpływem tej zmiany architektura przełomu wieków dotarła do Starego Miasta tylko w nielicznych realizacjach, takich jak eklektyczne kamienice przy Rynku 6 (1892) i Wzgórze 5 (1910) oraz secesyjna kamienica Ryszarda Bichterlego przy Rynku 11 (1912) czy przebudowa kościoła św. Mikołaja według projektu Leopolda Bauera (1912).

W okresie międzywojennym dynamika budowlana w tej części Bielska zmalała. Decyzją z 14 marca 1953 roku, zespół staromiejski (miasto Bielsko w kontekście historycznego założenia miejskiego) uzyskał status zabytku. Jednak długotrwały brak funduszy na remonty, zmiana struktury społecznej (wzrost mieszkań kwaterunkowych) oraz spadek znaczenia Rynku jako centralnego placu handlowego po integracji Bielska i Białej, doprowadziły do znacznej degradacji Starego Miasta. Kulminacją tych procesów stała się katastrofa budowlana w grudniu 1998 roku, kiedy to zawaliła się kamienica nr 4 na zachodniej pierzei Rynku.

W 2002 roku zainicjowano szeroko zakrojony program rewitalizacji dzielnicy. Jego pierwszy etap, zakończony w grudniu 2004 roku, obejmował odbudowę zawalonej kamienicy oraz przywrócenie całej zachodniej pierzei Rynku, zamurowanej po pożarze z 1808 roku. W latach 2005–2006 przekształcono płytę Rynku, która w okresie PRL stała się skwerem – odzyskano historyczny pomnik św. Jana Nepomucena, odsłonięto relikty archeologiczne oraz zbudowano nowoczesną fontannę z rzeźbą Neptuna. W kolejnych latach kontynuowano przede wszystkim remonty konserwatorskie kamienic, z czego do roku 2022 ponad połowa była już zakończona. Prace objęły prawie wszystkie kamienice wokół Rynku oraz odcinek ulicy Cieszyńskiej i większość budynków przy ulicy Wzgórze oraz placu św. Mikołaja. W wyniku rewitalizacji wzrosła popularność Starego Miasta zarówno wśród mieszkańców, jak i turystów, którzy postrzegają je jako kulturalne i rozrywkowe centrum Bielska-Białej. Niemniej jednak krytycy wskazują na gentryfikacyjny wymiar tych zmian oraz na kontrowersje dotyczące nowych inwestycji, w tym estetyki nowego wyglądu płyty Rynku.

---

Oceń: Stare Miasto (Bielsko-Biała)

---