Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej – Zamek książąt Sułkowskich

---

Historia zamku

Zgodnie z legendą, w miejscu, gdzie obecnie wznosi się zamek w Bielsku-Białej, niegdyś znajdował się gródek, który był siedzibą zbójców napadających na podróżujących kupców. Wówczas książę opolski Kazimierz zdecydował się na eliminację tych rozbójników i zdobycie fortecy. Wkrótce powstał tam mały zamek myśliwski, który z biegiem lat rozrósł się do okazałej budowli, wokół której rozwinęło się miasto Bielsko.

Najstarsze fragmenty konstrukcji zamku pochodzą z XIV wieku. Na przestrzeni wieków, zamek był stopniowo rozbudowywany i modyfikowany, stając się przykładem zamku miejskiego, który od zawsze był częścią systemu fortifikacji Bielska, będąc kluczowym elementem obrony miasta. Obiekt ten odgrywał rolę śląskiej warowni granicznej, początkowo strzegąc granicy pomiędzy księstwami cieszyńskim i oświęcimskim, a w XV wieku granicy państwowej czesko-polskiej. Z końcem XVI wieku, jego militarne znaczenie zaczęło maleć, a zamek przekształcał się w komfortową rezydencję szlachecką.

Współczesny wygląd budowli zawdzięczamy ostatniej wielkiej przebudowie z końca XIX wieku, która całkowicie zatarła pierwotne cechy stylowe. W latach 1899–1973, obok widocznego obecnie ceglanego muru oporowego znajdował się ciąg tzw. Bazarów Zamkowych, które miały charakter architektoniczny związany z zamkiem. W wyniku poszerzania ulicy Zamkowej, bazary zostały zniszczone.

Zamek, który przez ponad dwieście lat był siedzibą Piastów cieszyńskich, w 1572 roku stał się centrum administracyjno-gospodarczym samodzielnego bielskiego państwa stanowego. Rządzili nim przedstawiciele szlacheckich rodzin, takich jak Promnitzowie, Schaffgotschowie, Sunneghowie, Solmsowie oraz Haugwitzowie. W 1752 roku państwo to podniesiono do rangi księstw, a jego właścicielem został Aleksander Józef Sułkowski. Księstwo bielskie istniało aż do 1849 roku, kiedy to w ramach modernizacji administracyjnej w Austrii, jego tereny włączono do bielskiego starostwa powiatowego. Zamek oraz wiele dóbr w mieście pozostały w rękach Sułkowskich do 1945 roku. Po zakończeniu II wojny światowej, zamek został przejęty przez państwo polskie, a jego wnętrza zaczęły pełnić rolę siedziby różnorodnych instytucji kulturalnych. Od 1983 roku, zamek jest przekształcony w siedzibę Muzeum w Bielsku-Białej.

Najstarszy opis zamku znajduje się w urbarzu państwa bielskiego z 1571 roku, który podaje, że:

„Po pierwsze jest zamek w mieście Bielsku położony, dobrze wymurowany, w nim 15 pokojów oraz izb, też 22 starannie utrzymane sklepione pomieszczenia, duże i małe, wraz z nowo wzniesionym murowanym budynkiem browaru i słodowni, który poza obrębem zamku, lecz tuż obok jest ulokowany, do tego przynależne stajnie, duży spichlerz, pralnia oraz izby kąpielowe, obok których woda przepływa. Dalej przy zamku tym jest sad duży z urodzajnymi owocowymi drzewami, w nim również wszelakie zioła w razie potrzeby uprawiane być mogą, obok także łąka, i jest też przy nich nowo założony ogród chmielowy, w nim około poczwórnego małdra chmielu rok w rok rosnąć może. Są też w dwóch miejscach dobre stawy do zamku należące, gdzie wody nie zbraknie, w których ryby zimową porą trzymać można.”

Historia muzeum

Instytucja ta, mająca swoją główną siedzibę w historycznym zamku, odgrywa kluczową rolę w kontynuacji tradycji muzealnych, które sięgają pierwszych lat XX wieku. To właśnie wtedy samorządowe władze śląskiego Bielska oraz galicyjskiej Białej postanowiły utworzyć dwa niezależne muzea. Pierwszym z nich było Muzeum Miejskie w Białej, które zainicjował profesor gimnazjum bielskiego, Erwin Hanslik, uchwałą Rady Miejskiej z dnia 19 grudnia 1902 roku. Równocześnie, podobnym pomysłem na forum Rady Miejskiej Bielska zajął się pastor ewangelicki dr Artur Schmidt, co doprowadziło do zorganizowania w 1903 roku wielkiej akcji mającej na celu zbieranie pamiątek o wartości muzealnej.

Wyniki tej akcji zaprezentowano w czerwcu 1903 w bielskiej Strzelnicy, obecnie znanej jako Bielskie Centrum Kultury, gdzie odbyła się wystawa miejscowych starożytności. Kilka miesięcy później, bielska Rada Miejska powołała do życia Muzeum Miejskie w Bielsku. Od momentu powstania obu instytucji upłynęło jednak sporo czasu, zanim mogły one przyjąć odwiedzających pasjonatów historii.

Muzeum w Białej zostało otwarte 3 grudnia 1904 roku i zajmowało cztery lokale w południowym skrzydle pierwszego piętra Ratusza, tuż obok pomieszczeń Towarzystwa Obywatelskiego. Funkcjonowało tam do 1920 roku, kiedy jego działalność została wstrzymana, a eksponaty zmagazynowano w jednym pomieszczeniu. Muzeum wznowiło swoją działalność dopiero w 1932 roku, przenosząc się do suteren, gdzie funkcjonowało aż do wybuchu II wojny światowej.

Z kolei Muzeum w Bielsku zostało udostępnione publiczności 25 lutego 1906 roku w budynku tzw. Starego Ratusza, przy Rynku 9. Działało ono ciągle aż do 1941 roku, a jego ekspozycję znacznie rozszerzono dzięki staraniom kustosza, mistrza kominiarskiego Edwarda Schnacka. W latach międzywojennych muzeum zajmowało osiem sal na drugim piętrze i dodatkowe pomieszczenie na trzecim piętrze, a także zdobiło korytarz oraz klatkę schodową. Było to jedno z największych muzeów regionalnych w Polsce, plasującym się na trzeciej pozycji na Śląsku po instytucjach w Katowicach i Cieszynie.

W 1941 roku, podczas okupacji hitlerowskiej, obydwa te muzea połączono, tworząc tzw. Heimatmuseum, które umiejscowiono w Białej, w dawnym domu cechowym przy placu Wolności 7. Muzeum to przetrwało do końca II wojny światowej. Po wojnie, w 1945 roku, podjęto decyzję o reaktywowaniu działalności muzealnej. W tym celu zajmował się tym Stanisław Oczko, który piastował stanowisko dyrektora do 1980 roku.

Muzeum Miejskie w Bielsku otworzyło swe podwoje 14 lutego 1947 roku, jednak już w 1950 roku zostało upaństwowione i podporządkowane Muzeum Górnośląskiemu w Bytomiu. W 1963 roku instytucja odzyskała pełną samodzielność, a po utworzeniu województwa bielskiego w 1975 roku przekształcono je w Muzeum Okręgowe w Bielsku-Białej. Od lat 70. XX wieku muzeum stale się rozwijało, tworząc oddziały terenowe, takie jak Willa Juliana Fałata (obecnie Fałatówka) (1971), Muzeum Techniki Włókienniczej (później Muzeum Techniki i Włókiennictwa, obecnie Stara Fabryka) (1979), Muzeum Emila Zegadłowicza (1980–1993), Muzeum w Kętach (1981–2000) oraz Dom Tkacza (1992). Od początku 2001 roku instytucja ta nosiła nazwę Muzeum w Bielsku-Białej, a od 2013 roku funkcjonuje jako Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej.

Ekspozycja stała

Dzieje Archeologiczno-Historyczne Podbeskidzia

W południowym skrzydle zamku zlokalizowane są zbiory, które ukazują historię Bielska-Białej oraz zamku na przestrzeni wieków. Ekspozycja ma na celu przybliżenie odwiedzającym ważnych momentów w historii miasta od najdawniejszych czasów aż po wiek XIX. Wśród eksponatów znajdują się zarówno artefakty archeologiczne, jak i historyczne przedmioty pochodzące z różnych placówek, w tym z Muzeum w Bielsku.

Rozpoczynając od najstarszych dziejów regionu, część archeologiczna koncentruje się na fundamentach osadnictwa w tym rejonie, obejmując okres prehistorii oraz wczesnośredniowiecznego grodziska w Starym Bielsku. Przedstawione są tu nie tylko neolityczne narzędzia, takie jak topory i siekiery, ale także naczynia gliniane oraz artefakty związane z czasami rzymskimi, jak bronie, stroje i monety. Z kolei odkrycia z grodziska w Starym Bielsku odsłaniają naczynia oraz przedmioty metalowe, które odkryto w trakcie prac wykopaliskowych przed wojną.

Do najciekawszych eksponatów, które ilustrują początki średniowiecznego miasta, należą fragmenty naczyń glinianych sprzed lokacji miasta, kafle piecowe oraz broń. Wystawę wzbogacają różnorodne makiety, które prezentują średniowieczne układy urbanistyczne Bielska oraz rekonstrukcję bielskiego zamku z czasów gotyku i renesansu.

Część historyczna wystawy koncentruje się na pamiątkach z XVI-XIX wieku. Znajdziemy tu interesujące dokumenty, takie jak „Zatwierdzenie statutu krawców w Bielsku” z 1562 roku, przywilej Stefana Sunegha dla piekarzy z 1600 roku oraz inne istotne dokumenty cechowe. Szczególną uwagę przykuwają Księgi cechowe, które przedstawiają zasady przyjęcia do danego rzemiosła. Ekspozycja jest uzupełniana o dokumenty królewskie oraz inne cenne artefakty, które ilustrują historię Bielska i jego mieszkańców.

Na wystawie można zobaczyć także dokumenty dotyczące historii miasta Białej, takie jak nadanie praw miejskich przez króla Augusta II w 1723 roku. Kolekcje monet oraz mapy Księstwa Cieszyńskiego z wieku XV-XVII wzbogacają tę część ekspozycji, ilustrując bogatą historię regionu.

Wystawa Sztuki Polskiej i Europejskiej XIV−XVII Wieku

Od 7 kwietnia 2006 roku odwiedzający mogą podziwiać zbiory średniowiecznej i renesansowej sztuki w Muzeum, które obejmują rzeźby i malarstwo. Ekspozycja wzbogacona została o odmiany sakralne oraz świeckie witraży, a także dzieła znanych artystów z XV i XVII wieku, tworząc bogaty przekrój przez epoki.

Wśród najstarszych eksponatów znajduje się figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XIV wieku. Ekspozycja odkrywa też rzeźby takie jak Marianin z grupy Św. Anna Samotrzeć czy Madonna z XV wieku. Wśród obrazów znajdują się przykłady malarstwa tablicowego, w tym Portret mnicha stworzony w Reichu na początku XVI wieku oraz wyrafinowane dzieła artystów włoskich.

Widoczna jest również ekspozycja witraży z 1564 roku oraz liczne prace malarskie z XVII wieku. Wśród nich wyróżniają się obrazy autorstwa Fransa De Nys’a oraz Fransa Woutersa, które zajmują szczególne miejsce w sztuce tego okresu. Zbiory zawierają również reprezentatywne dzieła malarstwa włoskiego oraz rzemiosła artystycznego, w tym meble z epoki i inne wyroby rzemieślnicze.

Malarstwo Europejskie i Polskie XIX i XX Wieku

Skrzydło wschodnie zamku to miejsce, w którym prezentowane są przykłady malarstwa polskiego i obcego od XIX wieku do współczesności, ze szczególnym uwzględnieniem artystów związanych z Bielskiem i Białą. W centrum zainteresowania stoi Peter Michal Bohúň, który osiedlił się w Lipniku i stworzył portrety przedstawicieli lokalnej inteligencji finansowej oraz politycznej.

W zbiorach znajdują się prace takich mistrzów jak Jan Matejko, Piotr Michałowski, oraz Józef Brandt. W Sali Niebieskiej wyeksponowano dzieła realistyczne, z uwzględnieniem talentów Rodakowskiego oraz Kossaka. Ekspozycja obejmuje także wyroby z fajansu, porcelany i srebra, które dopełniają sztukę malarską.

Ekspozycje młodopolskie w Sali Oliwkowej ukazują prace takich twórców jak Jacek Malczewski czy Wojciech Weiss. W sali A. Bunscha zgromadzono twórczość artystów z lat 1918–1939, prezentując różnorodność orientacji artystycznych. Do tego grona należą postacie takie jak Adam Bunsch oraz Stanisław Ignacy Witkiewicz.

Sztuka Współczesna Podbeskidzia

W Muzeum zorganizowano galerię ukazującą sztukę współczesną stworzoną przez artystów z regionu Podbeskidzia od końca II wojny światowej do XXI wieku. Wśród autorów prezentowanych prac znajdują się przedstawiciele różnych stylów, od abstrakcji do hiperrealizmu historycznego. Wystawa przybliża działalność Grupy Beskid, do której należą Jan Zipper, Kazimierz Kopczyński oraz inni uznani artyści, tacy jak Józef Hołard czy Marek Marczak.

Grafika Przełomu XIX i XX Wieku

Ekspozycja grafiki artystycznej, odbywająca się w korytarzu zamku, ukazuje dorobek twórczy przełomu XIX i XX wieku. Prezentowane ryciny, obejmujące różne techniki graficzne, to przegląd najpopularniejszych stylów, w tym miedziorytów i akwafort. W zbiorze znajduje się blisko 100 prac, które zostały wydane przez włoskich artystów współpracujących z najlepszymi europejskimi grafikami tamtych czasów.

Na wystawie znajdują się prace artystów takich jak Józef Rapacki oraz Armin Horowitz. Grafiki przedstawiają różnorodne pejzaże, sceny alegoryczne oraz nastrojowe widoki miast.

Salon Muzyczny

Najbardziej reprezentacyjne wnętrze w zamku – Salon Muzyczny – to efekt renowacji przeprowadzonej w 2002 roku. Utrzymany w klasycystycznym stylu, salon przyciąga wzrok polichromia na suficie oraz XVIII-wieczne meble. W sali znajdują się także portrety oraz lustra w neobarokowych ramach, które optycznie powiększają przestrzeń.

Salon Muzyczny to także miejsce organizacji koncertów i odczytów, a dopełniają go cenne elementy wyposażenia, takie jak fortepian z 1856 roku oraz obrazy przedstawiające kompozytorów.

Etnografia Bielska-Białej i Okolic

W sali poświęconej etnografii, otwartej 7 kwietnia 2006 roku, można zobaczyć materiały ilustrujące różnorodność kulturową regionu. Wystawa prezentuje różne aspekty życia społeczności, które zamieszkiwały tereny obecnej Bielska-Białej. Na ekspozycji wyróżniają się stroje ludowe z okolic Białej oraz Straconki, których oryginalne elementy przyciągają uwagę odwiedzających.

Zgromadzono tu także szkatuły i inne przedmioty codziennego użytku, ukazujące życie mieszkańców regionu na przestrzeni lat.

Damski Salonik i Gabinet Pana

W skrzydle północnym zamku zgromadzono również eksponaty po rodzinie Sułkowskich, w tym meble i obrazy, które były ich własnością. Podczas konserwacji odkryto piękne freski z XVI wieku, które wzbogacają wnętrze. Odkrycia te ukazują bogactwo i elegancję eklektycznego stylu architektonicznego zamku.

Wyposażenie Gabinetu Pana odzwierciedla męski gust epoki, z elementami eleganckiego stylu z brązu złoconego oraz liczne przybory do pisania i inne wyjątkowe przedmioty codziennego użytku.

Salon Biedermeierowski

W Salonie Biedermeierowskim zaprezentowano prace Petera Michala Bohúňa oraz innych artystów epoki. Meble w tej sali charakteryzują się prostotą i elegancją, tworząc harmonijną całość. Uzupełnieniem tej części są kolekcje obrazów i rzeźb, które pozwalają poznać codzienne życia mieszkańców Bielska i Białej w XIX wieku.

Sala z Rycerzem – Lapidarium

W tej sali można zobaczyć zachowane elementy architektoniczne zamku, które ilustrują jego rozwój na przestrzeni wieków. Podziwiając relikty renesansowej polichromii, odwiedzający mogą ocenić metody pracy archeologów i historyków architektury.

Galeria Zamkowa

Osobny artykuł: Galeria Zamkowa Muzeum w Bielsku-Białej. Na parterze zamku mieści się Galeria, która pełni funkcję nie tylko wystawienniczą, ale również kawiarni. Ekspozycja prezentuje sztukę współczesną, oferując prace zarówno znanych, jak i początkujących artystów, tworząc bogaty zbiór dzieł, które łączą tradycję z nowoczesnością.

---

Oceń: Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej – Zamek książąt Sułkowskich

---